წინათქმა მეორე ნაწილისათვის "ფაუსტის" მეორე ნაწილი აზრთა მკვეთრ სხვადასხვაობას იწვევს. ერთნი მიიჩნევენ, რომ ის პირველ ნაწილზე გაცილებით დაბლა დგას და, არსებითად, შემოქმედებითი მარცხია. სხვანი კი დარწმუნებულნი არიან, რომ "ფაუსტის" მეორე ნაწილის ბადალი გოეთეს არაფერი დაუწერია. ამ ორ თვალსაზრისს შორის საერთო საშუალოს გამონახვა დღემდე ვერ ხერხდება.
ერთნი დრამატურგიის მკაცრი კანონების მიხედვით სჯიან, ხოლო მეორენი ამგვარ კანონებს სავსებით უგულებელყოფენ, მიაჩნიათ, რომ "ფაუსტი" იმ რანგის ნაწარმოებია, რომელიც თვითონვე ქმნის თავის საკუთარ კანონებს.
აქ დრამატული ხელოვნება და პოეტური ხელოვნება აშკარად უპირისპირდება ერთმანეთს. მათი ურთიერთდამოკიდებულება დროდადრო პირველ ნაწილშიაც პრობლემური იყო, მაგრამ მეორეში ლამის ანტაგონიზმამდეა მისული. ოთხი მოქმედების მანძილზე ცენტრალური სიუჟეტი ადგილიდან არ იძვრის, ძირითადი სივრცე დივერტიმენტებსა და ინტერმედიებს ეთმობა.
და მაინც, ამ ორი ურთიერთდაპირისპირებული თვალსაზრისიდან სიმართლესთან რომელი დგას უფრო ახლოს?
საქმე ის გახლავთ, რომ ერთი თვალსაწიერიდან ნაწარმოების მხოლოდ ცალ მხარეს ვხედავთ, მეორე არ ჩანს ანდა ბუნდოვნად ჩანს, თითქოს ლიბრი ეფაროს. ის, რასაც ერთნი შიშველ ალეგორიებად და მშრალ მითოლოგიურ ერუდიციად მიიჩნევენ, მეორეთათვის პოეტის დაუშრეტელი ფანტაზიის ნაყოფია. იმას, რაც პირველთ მოქმედების შემაფერხებელ ჩუქურთმებად და სამშვენისებად ეჩვენებათ, მეორენი მხატვრული სიტყვის ჭეშმარიტ დღესასწაულად აცხადებენ. შუალედი კი, როგორც უკვე ითქვა, არ არსებობს.
ასეთია ეს უცნაური წიგნი – "ფაუსტის" მეორე ნაწილი.
მისი კითხვისას დასაწყისიდანვე არ გვტოვებს შეგრძნება, რომ სადღაც სხვაგან, სრულიად განსხვავებულ ნაწარმოებში მოვხვდით, არა იმაში, რომელიც პირველ ნაწილად მოგვეწოდა.
მოქმედება ელფების მაღალპოეტური სცენით იწყება. ფაუსტი, წინა ნაწილში მომხდარი ტრაგედიის შემდეგ, მიწაზე უგონოდ აგდია და საშველად მოხმობილი კეთილი ელფები თავს დასტრიალებენ. აქ ყველაფერი მშვენიერია, არიელისა და ელფების სიმღერებიც, ფაუსტის ვრცელი მონოლოგიც, დანტესეული ტერცინებით გაწყობილი... მაგრამ ეს მოსიყვარულე ელფები, ჩვენდა გასაკვირად, თურმე იმისთვის იღვწიან, რომ მათი დახმარებით ფაუსტმა დაივიწყოს მომხდარი უბედურება, რომლის მიზეზიც თვითონვე იყო, განთავისუფლდეს ყოველგვარი ქენჯნისა და წუხილისაგან.
არადა, ჩვენი მოლოდინის მიხედვით, ასეთი მაძიებელი გმირი, რომელიც გამუდმებით ისწრაფის ადამიანური სრულყოფილებისაკენ, კი არ უნდა ივიწყებდეს, თვალს უნდა უსწორებდეს მომხდარს, რათა შინაგანად განიწმინდოს, ახალ სულიერ საფეხურზე ავიდეს და ისე განაგრძოს საკუთარი თავისა და ჭეშმარიტი დანიშნულების ძიება.
მაგრამ გოეთე ასეთ გაგრძელებაზე სრულიად შეგნებულად ამბობს უარს, მას ახალ პოეტურ სამყაროში შესასვლელად თავისუფალი, ტვირთახსნილი, მსუბუქად მავალი ფაუსტი სჭირდება. გზა, რომელიც მან უნდა გაიაროს, აჩრდილებისა და ლანდების თამაშია, რომელიც ქენჯნისა და სულიერი ტანჯვისათვის არანაირ ადგილს აღარ ტოვებს.
თავიდან ეს აჩრდილები და ლანდები ნაწარმოების რეალურ სივრცეში ბუნებრივად შემოიჭრებიან, ისინი საკარნავალო ნიღბებია – ხელმწიფის კარზე, სადაც ფაუსტი მოხვდა, დიდი კარნავალი იმართება. მაგრამ კარნავალი მთავრდება, ხოლო ეს მწყობრი ქაოსი ისევ და ისევ განაგრძობს მოძრაობას, იგი ხან კლასიკური ვალპურგობის ღამეა, ხანაც მაგიის ძალით გაცოცხლებულ ელენესთან შეუღლება. მთავარი გმირები, ფაუსტიცა და მეფისტოფელიც, სრულად ერწყმიან ამ ფიგურებს და დროდადრო მათ ჩრდილში კიდევაც იკარგებიან.
ელენესთან შეუღლების მოტივს, რომელიც "ფაუსტის" ხალხური ვერსიიდან მომდინარეობს, დიდი ხნით გავყავართ ნაწარმოების მთავარი მდინარებიდან, მაგრამ გოეთე მასზე უარის თქმას არ აპირებს. მონაკვეთი წინდაწინ, კარგა ხნით ადრე, აქვს დაწერილი, სადაც თავისი სიყვარული ანტიკურობისადმი ცოცხალ სახეებად ჩამოქნა და, რასაკვირველია, არ ეთმობა. მასში ძველბერძნული ტრაგედიის ხმებსა და ტონალობას ახალი დროის სალექსო ფორმები ენაცვლება.
ელენეს მოტივი თითქმის დამოუკიდებელი დრამაა, როგორც აღნაგობით, ასევე მოცულობით. საერთოდ, ამ ჩანართებს მთელი წიგნის თითქმის ნახევარი უკავია.
ოთხი ვრცელი მოქმედების მანძილზე ჩვენ თვალწინ უცნაური სახეები და ფიგურები ბრუნავენ, ისინი ხან ალეგორიები არიან, ხან კიდევ ცოცხალი მეტაფორები, მაგრამ მათი ამოხსნა-ამოუხსნელობა ნაწარმოების გაგებაში არსებითად არაფერს ცვლის. ისინი ფანტასმაგორიებია, მითოლოგიური ზმანებებია, საბოლოო ჯამში კი მთელისაგან დამოუკიდებელი პოეტური სამყაროა, ზოგჯერ ნიშანდობლივად, სპეციფიკურად დასავლეთევროპული პოეტური სამყარო, ანტიკითა და შუა საუკუნეებით გაჯერებული.
საკუთრივ ფაუსტურ პრობლემატიკას მხოლოდ მეხუთე მოქმედებაში ვუბრუნდებით. ფაუსტი ღრმად მოხუცებული გვხვდება, თუმცა წინა მოქმედებაში ჯერ ისევ ახალგაზრდა დავტოვეთ. ვიგებთ, რომ მიწის გამოუყენებელ ზოლზე, რომელიც ზღვის მიქცევასა და მოქცევას შორის დევს, ჯებირები აუგია, არხები გაუყვანია, ჭაობებს აშრობს და მასზე წალკოტების გაშენებას გეგმავს.
საყოველთაოდ მიჩნეულია, რომ ფაუსტმა შრომასა და კაცთა უანგარო სამსახურში პოვა ცხოვრების აზრი და ნამდვილი ბედნიერება.
მაგრამ ასეთი მარტივი, ცალხაზოვანი დასასრული სრულიად ეწინააღმდეგება ამ რთული ნაწარმოების ჩანაფიქრსა და პათოსს. რადგან, თუ დავუშვებთ, რომ ფაუსტმა მიაგნო, რასაც ეძებდა და დაკმაყოფილდა მინაგნებით, მაშინ იმის აღიარებაც მოგვიწევს, რომ მან თავი დამარცხებულად