წარმოსახვის ფსიქოლოგია

წარმოსახვის ფსიქოლოგია წარმოსახვა
 
1. წარმოსახვა
 
აღქმა აქტუალური ობიექტური სინამდვილის ასახვას იძლევა, ე. ი. ობიექტური სინამდვილისას, რომელთანაც ჩვენ ამჟამად ვიმყოფებით ურთიერთობაში. მეხსიერებაც ობიექტური სინამდვილის ასახვას გვაწვდის, მაგრამ მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც მასთან წარსულში გვქონია ურთიერთობა. ერთი სიტყვით, ორივე ფუნქცია - აღქმაცა და წარმოდგენაც - ობიექტურის, ჩვენგან დამოუკიდებელი სინამდვილის, ასახვას იძლევა, ოღონდ ერთი - სინამდვილის მხოლოდ იმ მხარეებისას, რომელიც აწმყოში მოქმედობს ჩვენზე, ხოლო მეორე - იმისას, რასაც წარსულში უმოქმედია.
მეხსიერება რომ არ არსებულიყო, სინამდვილე ჩვენთვის მარად იმით იქნებოდა განსაზღვრული, რაც ყოველს მონაცემ მომენტში მოქმედობს ჩვენზე: იგი ვერასდროს აწმყოში მოცემულის ფარგლებს ვერ გასცილდებოდა, და ჩვენი ქცევაც მარად ყოველს ცალკე მომენტში შექმნილ სიტუაციაზე იქნებოდა დამოკიდებული. მაგრამ ჩვენ მეხსიერებაც გვაქვს, და იგი შესაძლებლობას გვიქმნის, არა მარტო იმის მიხედვით ვიმოქმედოთ სინამდვილეზე, რაც ამჟამად გვეძლევა მის შესახებ აღქმაში, არამედ იმის მიხედვითაც, რაც ოდესმე გვქონია მოცემული. მეხსიერება პირველი გვათავისუფლებს უშუალო სიტუაციის მონობისგან, იგი პირველი აფართოებს სინამდვილის საზღვრებს, რომლებშიც ჩვენი აქტიობა მიმდინარეობს.
მაგრამ ორივე, მეხსიერებაცა და აღქმაც, მარტო იმით არის განსაზღვრული, რაც ან ეხლა გვეძლევა გარედან, ანდა ოდესმე ყოფილა იქედან მოცემული. ის, რაც ჯერ არასდროს არ ყოფილა ჩვენი აღქმის საგნად, რაც შესაძლებელია მხოლოდ მომავალში გახდეს ასეთად, ის ჩვენთვის ჯერ კიდევ სრულიად არ არსებობს, ის ჯერ კიდევ ვერავითარ გავლენას ვერ ახდენს ჩვენს ქცევაზე.
მაგრამ ადამიანის განსაკუთრებით მნიშვნელოვან თავისებურებას ისიც შეადგენს, რომ მისი ქცევა სრულიად არ არის სინამდვილის იმ ვიწრო არით შეზღუდული, რომელიც აწმყოსა და წარსულში მოცემულით განისაზღვრება. იგი მოცემულობის ზღუდეებს არღვევს და ახალ სინამდვილეს ქმნის.
ამის შესაძლებლობას მას წარმოსახვა ანუ ფანტაზია აძლევს. ჩვენ არ ვკმაყოფილდებით იმით, რაც ობიექტურადაა აღქმისა და მეხსიერების შინაარსის სახით მოცემული, ჩვენ ფანტაზიის საშუალებით ახალი შინაარსების წარმოსახვას ვიწყებთ, ახალ წარმოდგენებს ვქმნით, რომელსაც აღქმაში მოცემული ობიექტური სინამდვილის ასახვა კი არა, პირიქით, მისი ფარგლების გაფართოება და ახალი სინამდვილის შექმნა აქვს მიზნად დასახული.
 
2. მეხსიერებისა და ფანტაზიის წარმოდგენა შინაარსის მხრივ
 
როგორც აღქმაში, ისე მეხსიერების წარმოდგენაშიც ჩვენ ყოველთვის რაღაც გვეძლევა: აღქმაც და წარმოდგენაც საგანს გულისხმობს, საგანს ეხება. ასეა წარმოსახვის შეთხვევაშიც: ჩვენ უთუოდ რასმე წარმოვისახავთ, რასმე წარმოვიდგენთ; საგნის გარეშე არც ფანტაზიის წარმოდგენა არსებობს.
მაგრამ გარდა საგნისა, აღქმაში შინაარსსაც ვარჩევთ. ასეა მეხსიერების წარმოდგენაში და ასეა ყოველგვარს სხვა წარმოდგენაშიც - კერძოდ, ფანტაზიისაშიც.
იმისთვის, რომ ფანტაზიისა და აღქმის ან მეხსიერების პროდუქტების განსხვავება მოვნახოთ, საჭიროა ისინი, როგორც მათი საგნის, ისე მათი შინაარსის მხრივ შევადაროთ ურთიერთს.
დავიწყოთ შინაარსით! როგორც ვიცით, აღქმის შინაარსს ჩვენი გრძნობადი მასალა შეადგენს, ჩვენი სხვადასხვა მოდალობის შეგრძნებები. იგივე შინაარსი აქვს მეხსიერების წარმოდგენასაც. რა უნდა ითქვას ფანტაზიის წარმოდგენის შესახებ? ავიღოთ რაიმე მაგალითი, ყველაზე უფრო ფანტასტური შინაარსის წარმოდგენა, ვთქვათ, “ ქიმერა “ , რომელსაც, ჰომეროსის აღწერის მიხედვით, წინა ნაწილი ლომისა აქვს, შუატანი თხისა და უკანა ნაწილი გველის. როგორც ვხედავთ, აქ არაფერია ისეთი, რომ ჩვენი შეგრძნებების კი არა, რაიმე სხვა მასალისგან იყოს აგებული: მასალა აქ ჩვეულებრივია, ისეთივე, როგორც აღქმის შემთხვევაში. განსხვავება მხოლოდ ისაა, რომ ეს მასალა სხვანაირადაა გაფორმებული, გამთლიანებული. რა თქმა უნდა, ეს არა მარტო ჩვენი მაგალითის შესახებ ითქმის, არამედ ეს ასეა ყველგან. ერთი სიტყვით, ფანტაზიის წარმოდგენაც იმავე მასალას შეიცავს, რასაც ყოველი აღქმა და ყოველი მეხსიერების წარმოდგენაც: შეუძლებელია, ფანტაზიის წარმოდგენაში რაიმე ისეთი შინაარსეული მომენტი იყოს მოცემული, რისი შესატყვისი შეგრძნებაც არასდროს არ გვქონია. ცნობილია, რომ დაბადებით უსინათლო, რაგინდ ცხოველი ფანტაზიის პატრონიც უნდა იყოს იგი, ვერასდროს ვერც ერთ ფერს ვერ წარმოისახავს.
მაგრამ ჩვენ აქამდე შინარსის მხოლოდ რომელობითი მხარე გვქონდა მხედველობაში. შეიძლება განსხვავება რომელსამე რაოდენობითს მომენტში იყოს - შეიძლება აღქმის ან მეხსიერების წარმოდგენა თავის სიძლიერის, სინათლის, ცხოველობის ხასიათით განსხვავდებოდეს ფანტაზიის წარმოდგენისგან! და მართლაც, ჩვეულებრივ, ფანტაზიის შესახებ ასეთი შეხედულება არსებობს: თითქოს მისი წარმოდგენები განსაკუთრებული სიცხოვლით ხასიათდებოდნენ. მაგრამ ეს არაა სწორი. რა თქმა უნდა არის შემთხვევები, რომ მოგონება იმდენად პლასტიკურია, იმდენად ხელსახები და ცხოველი, რომ იგი ისე განიცდება, თითქოს მისი საგანი ჩვენს თვალწინ იდგეს, მაშინ როდესაც ფანტაზიის წარმოდგენას ყოველთვის ასეთი სიცხოველე არ ახასიათებს: განა ცოტა არის ისეთი შემთხვევები, რომ ადამიანს მშვენიერი მეხსიერება ჰქონდეს, მაგრამ სუსტი ფანტაზია! ასეთი შემთხვევები არა თუ არის, არამედ ისიც კი შეიძლება ითქვას, რომ ორივე ამ ფუნქციის