ენგადი

ენგადი ხევსურეთი
 
ზაფხულის დამდეგი იყო, როცა ერთი რუსული საფილმო საზოგადოებისაგან წინადადება მივიღე გავყოლოდი მის მიერ გამზადილ ექსპედიციას ხევსურეთში, როგორც მცოდნე ქართული ენისა. დიდი სიხარულით შევხვდი ამ წინადადებას. ეხლა შემეძლო ადგილზე გავცნობოდი ამ უსაიდუმლოეს ტომს არა მხოლოდ საქართველოს, არამედ მთელ კავკასიის ტომთა შორის. ხევსურები მეჩვენებოდნენ შორიდან მუდამ როგორც ცოცხალი დანაშთი ერთი უსახელო, ძველი, საუკუნეებში გარდასული ხალხისა. ჩემმა ნატვრამ ამ დანაშთის ხილვისა იმატა ფრიად. ერთ მზიან დღეს კიდეც შევუდექით გზას კავკავიდან. ექსპედიცია ოთხი კაცისაგან შესდგებოდა. მე მეხუთე ვიყავ.
საქართველოს სამხედრო გზა ჩემთვის სრულყოფილი ქმნილებაა ბუნებისა, არა მხოლოდ იმის გამო, რომ იგი თვალწარმტაცი და ლამაზია; სხვაგან შეიძლება უფრო თვალწარმტაცი და ლამაზი ადგილი მოინახოს. ეს გზა ერთი მთლიანი ხელოვნური ქმნილებაა, 200 კილომეტრზე ჰარმონიულად გაშლილი - აქაა მისი უპირატესობა. ყოველი ნაკვეთი მისი ლანდშაფტისა გულისხმიერი ელემენტია კომპოზიციური სასტიკად დაცული მთელისა. კავკავიდან უნდა გადმოხვიდე, რომ ნამდვილად იგრძნო სიმშვენიერე მისი; თბილისიდან იგი შესაძლოა მოგეჩვენოს, როგორც უკუღმა დაშვებული ფილმის ზოლი. მიწა აქ მართლა „ დედა მიწაა “ , თბილსაშოიანი და ნაყოფმადლიანი. გულის ფრიალით გზნებ ცოცხალს მძლეოსან მითოსს: წინაწვეყნიური დაგქროლავს და გევლება აქ თავს.
მივაღწიეთ დარიალის ხევს. თვითონ ხმოვანებაში ამ სახელისა „ დარიალი “ მოცემულია მთელი ჯადოსნური ასახვა ადგილისა. დადუმებული კლდეები სუნთქავენ მყუდროებას. ხოლო ეს სიმშვიდე არაა, ეს უფრო უძრაობაა: თითქო ზვავდენანი ოკეანესი გაქვავებულიყვნენ. გგონია, ვითომ ციკლოპური მიქელანჯელო ყოფილიყოს აქ სამუშაოდ და უძაფრეს დაძაბულობისას გაგიჟებულიყოს იგი: და სისრულის მაგივრად დარჩენილიყო ღრიოშ დემონთა ქაოტიურობა, სამარისებური გარინდებულობა კლდეთა, ნაპრალთა, ლოდთა. დროდადრო გეჩვენება: ესაა გასკდება ეს უძრაობა დაუმთავრებელ ელემენტთა და ატეხილ გრიგალად ავარდება ყოველივე. თერგის ხმაური არღვევს და თანვე აღრმავებს კლდეთა მდუმარებას. შიში გიპყრობს არაადამიანური.
განვვლეთ ხევი და მივადექით პატარა დაბას ყაზბეგს. მარჯვნით გამოჩნდა თვითონ მყინვარი, მარად დათოვლილი. იგი დგას მყუდროდ თავის თავში ჩასვენებული: თითქოს შინაგან მისსა არა ხდებოდეს რა. სდგას ყოვლის განზე, რაც ხდება, თვით არამყარი და თავისთავადი. ხანდახან გგონია, არა მიწიერისაგან, არამედ სხვა ნივთიერისაგან იყოს იგი წარმომდგარი: ვულკანური, ხოლო სიმძიმისაგან თითქო განთავისუფლებული. ინთქმება იგი უსაზღვრობაში, ან უკეთ: ერთვის მას.
გავცილდით დაბა ყაზბეგს. მივუახლოვდით მლეთს. დარიალის ხევიდან როცა მლეთში მოხვალ, გზნებ მეშვიდე დღეს შექმნისა: ისე ნეტარ დამატკბობელია ეს ადგილი. მლეთში თითქო მიწასთან ერთად მიჰქროლავ სადღაც უცხო უცნობ მხარისაკენ. სინაზითა და სილბილით არის აქ ყოველივე მოცული. ნელინელ ეშვება ჰაეროვანი შორეთი სულში. განშორების ჟამს ამა სოფლისაგან უთუოდ მლეთს აირჩევ. ერთხელ კიდევ ვიგემე მისი მადლი. დუშეთში დავიქირავეთ ცხენები და გამყოლნი და ჟინვალისაკენ გავეშურეთ. აქ ერთვიან ერთმანეთს ორი ტოტი არაგვისა: ფშავისა და მთიულეთის. ჟინვალიდან მაღაროსკარის გზით შუაფხოსაკენ გავემგზავრეთ. მივადექით ორწყალს: საცა არაგვი ორ ტოტად იყოფა. აქვე იწყება ერთი ხევი ძნელგასავლელი.
მე ვიცოდი, რომ ფშავები მგოსანნი არიან. ერთმა აღმოჩენამ მაინც გამაკვირვა: ტყეში ხეებზე ამოჭრილი ლექსები ვიხილეთ. კითხვისას ვიგზნე უეცრად: თითქო ეს შაირებიც მცენარენი ყოფილიყვნენ. გზა გაძნელდა. თანდათან განვვლეთ როგორც იქნა ერთი წავარნა თავბრუდამხვევ სიმაღლეზე ნაპრალების გასწვრივ. რამდენიმე ვერსის გავლის შემდგომ მივუახლოვდით სოფელ მათურას. აქ წავარნას „ ფშავის ნახტომი “ ჰქვია: გადმოცემით აქ ერთი ფშავი ცხენიდან გადაჩეხილა ხრამში. ყველგან კლდეთა ეხნი და ქვის საფეხურნი. აქა-იქ ღრეებზე და ხრამებზე ბოგირები: უზარმაზარნი ძელნი, ერთი კლდის კიდურიდან მეორე კიდურამდე გავლებულნი. გზის სიგანე ალაგ-ალაგ ერთი ალაბის მეოთხედი თუ იქნება. უფსკრულში იქაფება არაგვი. შიშის მომგვრელი არე: გული იწყებს რეჩხს.
მათურიდან გზა ავიღეთ ჩრდილო მიმართულებით, საცა არაგვის გვერდით მეორე მდინარე მოხმაურობს. უეცრად თავსა ჰყოფს უზარმაზარი ქედი მთისა, რომლის იქით ხევსურეთია. ამრეცი ბილიკი ხდება უფროდაუფრო საშიშარი. ირგვლივ მდუმარება სუფევს. ჩვენც ვდუმთ. მივაღწიეთ უღელტეხილს. უეცრად მთის თხემის ორივე მხრით წამოიშალა ნისლი, რომელიც საოცარ სიმაღლით დიდდებოდა და სქელდებოდა. რამდენიმე წუთში მოიცვა მან ირგვლივ მიდამო. შიშმა იმატა. ხოლო მყისვე ვიგრძენით უცხო რამ: თითქო კლდე ხომალდი ყოფილიყოს უდიდე და მძლავრი; სიზმარეულ მიგვაქანებდა იგი უსაზღვროებაში ცის რძეთეთრი შორეთის მიმართ. იყო ერთი წუთი: მეგონა, შევეხე მარადობის სამოსელს. უღრმესი ნატვრა, რომელიც თან გამოყვა ჩემ სულს აქეთკენ, იქცა ჩვილ და ნაზ ელეგიად.
განვვლეთ ვიწრო ბილიკი. ირგვლივ უდაბურობა და მდუმარება. გავიარეთ რამოდენიმე ვერსი. ხევი გაგანიერდა ოდნავ, ამწვანდა; აქა-იქ ტყიანი ალაგიც გამოჩნდა. კლდენი სთვლემდნენ ხავსმოდებულები. მუქგრემა კაჟ-ძარღვიან თირქვავნარზე ლივლივებდნენ თბილი ზავთიანი ხალები. შორს -