„ქართლის ცხოვრება“
და
„ქართველი ერის კავკასიის ქრისტიანული იმპერია“
კარი VI
ქართული სახელმწიფოს წარმოშობის
პირობები და სოციალ-პოლიტიკური
ორგანიზაციის ფორმები
სახელმწიფოს წარმოშობის მეტათეორია
სახელმწიფო, როგორც ამას თავად სიტყვა გვეუბნება, არის ადამიანთა საზოგადოების და მათი საცხოვრისის მოწყობის ისეთი ფორმა, რომელიც ხელმწიფობას გულისხმობს. სიტყვა ხელმწიფე (ძვ. ქართ. Ãელმწიფე) რამდენიმე მნიშვნელობით წარმოგვიდგება: როგორც უზენაესი პიროვნება, მყოფი სახელისუფლებო იერარქიის უმაღლეს საფეხურზე, გარკვეული ქვეყნისა და მოსახლეობის მფლობელ-პატრონი და განმგებელი. მის ზემოთ არის მხოლოდ ღმერთი, და ამ აზრით, ის არის „ღმერთის მინისტრი“ – პიროვნება, რომელსაც აქვს ჩაბარებული გარკვეული საÃელო (თანამდებობა) ქვეყნიურ იერარქიაში. ხელმწიფე წარმოადგენს გარკვეულ კლასს, როგორც პიროვნულად მწიფე, განაგოს ქვეყანა და თვისი ქვეშევრდომები. „მწიფე Ãელი“ ერთნაირად გულისხმობს იმ დაწესებულებათა სიმწიფეს, რითაც უნდა მოწესრიგდეს და იმართოს ქვეყანა და იმის სიმწიფესაც, ვინც უნდა მართოს ეს დაწესებულება და მთლიანად ქვეყანა. სახელმწიფო ნაკლულია, გაუფორმებელი და მოუმწიფებელი, თუ იგი ვერ ფარავს აღნიშნულ და მხებ მნიშვნელობებსა და სემანტიკურ ველებს, რომელიც აღნიშნულ მნიშვნელობებთან მხებობაში, მეზობლობაში, ინტერფერენციაში და გადაკვეთაში იმყოფება. სემანტიკურ ველთა ეს სისტემა ფარავს იმ ინტეგრალურ მნიშვნელობას, რომელსაც იძენს საÃელმწიფოს ცნება. სხვა რამ სახელი ამგვარი წყობის აღსანიშნავად ქართულ ენაში არ გვხვდება. გვაქვს მხოლოდ „მეფე“–„სამეფო“, რომელიც შეესატყვისება სხვა ენებში მოცემული შესატყვისი წყვილის ერთ ნაწილს (შდრ. Roi – Royaume – Etat; King – Kingdom – State; König – Königsreich – Reich – Staat; რუსულში ქართულისებრი, თუმც ეტიმოლოგიურად სრულიად განსხვავებული Государь – Государство…).
ქართული ხელმწიფე (Ãელმწიფე) – სახელმწიფოს (საÃელმწიფოს) შესაფერისი წყვილი სხვა ენებში არა გვაქვს. ამიტომ ევროპულ ენებში მოცემული „ეტა“ (ETAT), „რაიხ“ (REIჩჰ) ან „შტატი“ (STAAT, STATE) ქართულში „სახელმწიფოდ“ დადგინდა, თუმცა ამ ორ ცნებას შორის სემანტიკური თანხვედრა არა გვაქვს. ისინი სხვადასხვა სემანტიკურ ველებს ქმნიან და, შესატყვისად, სხვადასხვა ტოპოლოგიურ სისტემასაც.1
„Ãელი“ ქართულ ენაზე ნიშნავს თანამდებობას, რომელსაც ანიჭებენ ამა თუ იმ პიროვნებას, ვისაც წყალობის ნიშნად ეძლეოდა „საÃელო“ (სიმბოლურად ეს ხშირად გამოიხატებოდა „ხალათის“ ბოძებით). სემანტიკური ველი მოიცავს ისეთ მნიშვნელობას, როგორიცაა „მოÃელე“, „Ãელობა“, „Ãელოვანი“, ანუ ისეთ მახასიათებლებს, რომლებიც გვამცნობენ პიროვნების გაწაფულობას, მის ოსტატობას, შემოქმედებით ენერგიას და სხვა.2
„მწიფობა“, „დამწიფება“ „სიმწიფე“ არის ზრდასრულობაც და, მაშასადამე, „მწიფე Ãელი“ არის ზრდასრული: „ზრდადასრულებულობისა“ და „ზრდილობის“ მნიშვნელობით (გიორგი ჭყონდიდელი იყო „თანაშეზრდილი მზრდელი“ დავით აღმაშენებლისა; ვზრდი, ანუ ვამწიფებ, ვხვეწავ, „ვზი მზრდელი სიყვარულისა, მის შენგან დანერგილისა“... და ა. შ.). „საÃელოს“ მიმღები „მწიფე Ãელი“, ამგვარად, აუცილებლობით არის ზრდასრული და ზრდილი, დახვეწილი ოსტატი და, ამასთანავე, გონიერი მმართველი როგორც საკუთარი ნებისა, ასევე იმ საქმისა, რომლისთვისაც მას მიეცა საÃელო.
აქ კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი გაგება გვაქვს, რომელიც გამოიხატება სიტყვით „თანამდებობა“; „თანა-მდებობა“ მიუთითებს იმაზე, ვინც „მდებია“ და იმასაც, ვინც ამ მდებთან ერთად დებს – რას? – საქმესა და სიკეთეს ყველასათვის, ვინც ამ თანამდებობას მიემართება. საზოგადოება, ამ გაგებით, არის „თანა-მდებობა“, ანუ საერთო „თან-დება“ სიკეთისა და საქმის. რუსთველის ცნობილი აფორიზმი:
„სმა-ჭამა დიდად შესარგი, დება რა სავარგულია,
რასაცა გასცემ შენია, რასც არა – დაკარგულია“
„დების“ ერთ ასპექტს წარმოაჩენს, რომელიც ესიტყვება ზემონათქმს. „დება“ საგნისებრი, ნივთისებრი ყოფაა, უნებისყოფო და უსაქმო. დებული საგანი, ნივთი და გინდ ადამიანი უსაქმოა, უნებისყოფო და არაფრის გამცემი, ანუ არაფრის მოქმედი, მდები. ის არასოდეს არაფერს არ დებს, არც თვითონ და არც ვინმესთან ერთად, ეგოისტია, თვითკმაყოფილი და თვითმაძღარი. ამიტომაც არის „დება“ არა მოქმედება, არამედ უსარგებლო გაქვავება, „გ-დება“. მოქმედება „მდებობაა“, როდესაც ადამიანი მდებია და არა „დებული“, „დებს“ რამეს, „გასცემს“, „თანამდებობას“ ასახიერებს და საზოგადო სიკეთეში და სიქველეში თანამონაწილეობს. ამ გაგებით „თანამდებობაც“
ეთანაბრება „საÃელოს“ და „Ãელმწიფობას“.
„Ãელმწიფობის“ მნიშვნელობას გვაძლევს რუსთველის მიერი დახასიათება როსტევან მეფისა:
„იყო არაბეთს როსტევან, მეფე ღვთისაგან სვიანი,
მაღალი, უხვი, მდაბალი, ლაშქარ მრავალი, ყმიანი,
მოსამართლე და მოწყალე, მორჭმული, განგებიანი,
კვლა მეომარი უებრო და მოუბარი წყლიანი...“
ეპითეტთა ეს წყება ქმნის ინტეგრალურ სემანტიკურ ველს, რომელშიდაც გაიაზრება მეფის Ãელმწიფობა.3 აქედან გამომდინარე, „სა-Ãელ-მწიფო“ ქართულ გაგებაში წარმოადგენს იმგვარ წყობას, რომელშიც მეფეს Ãელმწიფობის ყველა ეს ნიშანი აქვს. ეს „მწიფე Ãელი“ არის გააზრებული არა მხოლოდ როგორც „ღვთით რჩეულობა“ ან „სვიანობა“ („ბედკეთილობა“), არამედ როგორც პიროვნული სიმწიფე, ხოლო „სა-Ãელ-მწიფო“ – როგორც პიროვნულად ხელ-მწიფე მეფისა და მის ქვეშევრდომთა საბრძანისი. ამ გაგებით, მეფე-Ãელმწიფე არის ქრისტეს (ღვთის) მინისტრი (მოხელე და არა „მოჯამაგირე“) და ღვთის ნების გამტარებელი თავის ქვეყანაში და
ჩუქება
