კრიტიკული ესეები - ხსოვნისა და დავიწყების ფანტომებში
სინამდვილეში ხსოვნისა და დავიწყების ეს ანტინომიები ფანტომურზე მეტად რეალური ცნებებია. მათ შესახებ უკანასკნელ პერიოდში სულ უფრო საფუძვლიანად საუბრობენ საბჭოური და პოსტსაბჭოური კულტურის მკვლევრები. მათზე მეტ-ნაკლებად რეაგირებენ მწერლებიც. თუმცა მწერლები აშკარად იმაზე ნაკლებად, ვიდრე ამას ჩვენ, მკითხველები, ვისურვებდით. შექმნილ ვითარებას ყურადღების ფოკუსში აქცევს მალხაზ ხარბედია თავის საქმიანად და მსუბუქად დაწერილ წიგნში „ტექსტი და სიმართლე“. პირველივე კრიტიკულ ესეში „რომანი და განმეორებები“ საუბარია, ეგრეთ წოდებული, „აქტუალური ლიტერატურის“ სიახლეებზე, რომლებიც, ავტორის აზრით, „მეტ რეფლექსიას, მეტ თვითიდენტიფიკაციას და პასუხისმგებლობას მოითხოვს“ და სწორედ ამიტომ ეს თემატიკა, ანუ წარსულზე წერა, ერთგვარად მარგინალიზებულია. „თანამედროვე ქართული ლიტერატურა ძალიანაა მოწყვეტილი რეალურ თანამედროვეობას, ისტორიას, ჩვენივე ქვეყნის ახლო წარსულს...“ (მ. ხარბედია). არადა, თანამედროვეობაც, ახლო წარსულიც და მით უფრო, ისტორიაც, სერიოზული საფრთხეების შემცველი სააზროვნო სივრცეებია, რომელთა არაადეკვატურად აღქმა-გააზრება სულაც არ არის უწყინარი, ან მით უფრო, რაიმე მიზეზით თავშესაქცევი საქმე. ამ ვითარებამ განაპირობა კიდეც უკანასკნელ პერიოდში საბჭოური გამოცდილების მქონე აღმოსავლეთ ევროპის ინტელექტუალურ წრეებში სერიოზული ინტერესის საგნად ქცეული, ე. წ. პოსტკოლონიური თეორიების შექმნა, რომლებშიც ჩვენნაირი ისტორიული გამოცდილების მქონე ქვეყნები, მეტი რომ არ ვთქვათ, სიცილის ოთახების მრუდე სარკეებში არეკლილ უფორმო, დესტრუქციულ ფიგურებს ჰგვანან. თუმცა კეთილსინდისიერ მკვლევართა მიერ ეს უფორმობაც მეტ-ნაკლებად მოხელთებულ-სახელდებულია, მათი „გასწორების“ კონკრეტული საშუალებები კი დეკლარირებული. მეხსიერებათა არქივი, კონტრმეხსიერება, კოლექტიური ტრავმა, ტრავმული ცნობიერება, კულტურული ტრავმა, ჩაკეტილი და ღია საზოგადოებები, მეხსიერებათა ომები, ხსოვნის დეზავუირება ამ და მონათესავე თეორიების ტერმინოლოგიური არსენალიდანაა.
გადაჭრით ვერ ვიტყვით, რომ ქვეყნის სტრუქტურული ცვლილებების საწყის ეტაპზე არავინ გაგვაფრთხილა, გასაგებად არ გვესაუბრა საბჭოთა ადამიანებისთვის დამახასიათებელ დიდი ხნის თვლემაზე, ეგზისტენციალურ გაყინვაზე, სიცოცხლის სიკვდილისგან, შესაბამისად, რეალობის ოცნებისგან გარჩევის აუცილებლობაზე, იმაზე, თუ როგორ უნდა ვემზადოთ ჩვენივე ზნეობიდან და საქმიანობიდან უვიცობისა და ისტორიული წყვდიადის განდევნისთვის, როგორ შევძლოთ თავის დაღწევა „ფეხზე მდგომი გვამების უღრანიდან“ (მერაბ მამარდაშვილი, „ფრანგული დღიურიდან“) და ასე შემდეგ. თუმცა მაშინ ეს ხმა „ადვილი თავისუფლების“ ხელმისაწვდომობის იდეამ გადაფარა.
მართლაც, რა უნდა თანამედროვე ცხოვრების რიტმში ჩართულ ადამიანს?! რა თქმა უნდა, ისტორიის ერთი მონაკვეთიდან მეორეში უმტკივნეულოდ გადასვლა, გაუაზრებლად, თუნდაც ხანმოკლე ანალიზის გარეშე ქრონოსის ახალ, სუფთა ფურცელზე გადანაცვლება და ყოველდღიურობას ამოფარება. ხსოვნისა და მეხსიერების დაუბალანსებელ სივრცეს კი, რომელსაც სხვაგვარად „დუმილის ზონასაც“ (კ. კარუტი) უწოდებენ, ნაღმიან ველზე გავლის მოულოდნელობა ახლავს. ამიტომაც, იგი ერთნაირად საშიშია როგორც ფხიზლად, ასევე ზეზეურად ძილში ყოფნის მსურველთათვის.
პოსტკოლონიური თეორიების ერთ-ერთი ტრანსლატორი ალექსანდრე ეტკინდი გვაფრთხილებს: თუ წარსულს არ გავიაზრებთ, მასში მართებულად გარ-კვევაზე არ დავიხარჯებით, იგი გაუპატიოსნებელი ცხედარივით სწორედ მაშინ მოგვადგება, როცა საკუთარ თავს სამშვიდობოს გასულად წარმოვიდგენთ. სხვათა შორის, „საბჭოთა ტრავმის“ ამგვარი დეტერმინირების დროს, მკვლევარი ეყრდნობა ფსიქო-ანალიტიკური ესთეტიკის ნიმუშად მიჩნეულ ფროიდის ნაშრომს „საზარელი“ და მიაჩნია, რომ „რეპრესირებული წარსული ბრუნდება, როგორც „საზარელი“. წარსულის მიმართ მეტი თვითდაჯერება ისმის ნაირა გელაშვილის რომანში „პირველი ორი წრე“ (ამის შესახებ მალხაზ ხარბედიას იმავე წიგნში ვკითხულობთ). წარსული „თან უნდა გვახსოვდეს და თან არა.წარსულიდან მხოლოდ ის უნდა იცოდე, რასაც აცნობიერებ. სხვა ყველაფერი უნდა გადაყარო, რათა ტვირთად არ გექცეს“.მილან კუნდერა კი, რომელიც ნამდვილად არ განიცდიდა ერთპიროვნული მმართველობის პირობებში ინდივიდის ცნობიერებაზე დამანგრეველი ზეწოლის ნაკლებობას, საკითხს მკაცრი სიმარტივით აყენებს: „ადამიანის ბრძოლა ტირანიასთან – ესაა ხსოვნის ბრძოლა დავიწყებასთან“. იფქლისა და ღვარძლის გამორჩევის ეს პრინციპი, შესაძლოა, ერთგვარი საბოლოო ინსტანციაც იყოს ტრავმული ცნობიერების დაწმენდის რთულ გზაზე, თუმცა იქამდე ჯერ უნდა მიაღწიო.
კულტურულ ტრავმაზე ყველას მეტ-ნაკლები წარმოდგენა გვაქვს, რადგან ტოტალიტარიზმის ნანგრევებს თავი ჩვენც დიდი გაჭირვებით დავაღწიეთ, გავიარეთ (თუ ბოლომდე ჯერ ვერ გავიარეთ) მანძილი ცხოვრებასა და ანტიცხოვრებას შორის. თუმცა თვით ეს ცოდნა ემოციური უფროა, ვიდრე გონებრივ-ინტელექტუალური (ამ სიტყვის საუკეთესო გაგებით). ბუნებრივია, იგი სხვა კონსისტენციისაა, ვიდრე ამ მიმართულებით მომუშავე ცნობილი მეცნიერების – კეტი კარუტის, დომინიკ ლაკაპრას, პეტრე შტომპკას, იმავე ალექსანდრე ეტკინდის, ბორის გროისისა თუ ილია კუკულინის, ქართველი მკვლევრების – ბელა წიფურიას, მანანა კვაჭანტირაძის და სხვათა დეტერმინაციები. მაგრამ საქმე აქ არა იმდენად აზროვნების მასშტაბშია, რამდენადაც რეფლექსირების ჩვევაში, საკუთარი ცნობიერების განჩხრეკის, საკუთარ თავზე უშეღავათო მუშაობის სისტემატურობაში, რაც კულტურული ტრავმის, მასთან ერთად კი წარსულის გადარჩევის, მეხსიერების დალაგების უპირველესი პირობაა, რითაც ასე განსხვავდება ერთმანეთისგან თავისუფლებისკენ მიდრეკილი და თავისუფლებით დამფრთხალი სული. „ხსოვნის ევროპული პეიზაჟის“ შემქმნელმა, ცნობილმა ფოტოგრაფმა ჯეიმს იანგმაც, რომელმაც ჩვენგან დრო-სივრცულად დისტანცირებული, მეორე მსოფლიო ომთან დაკავშირებული მემორიალური ადგილების შთამბეჭდავი
ჩუქება
