კითხვა როგორც გარდასახვა -
კარტოფილის საუკუნის რაინდი
შოთა ჩანტლაძე
სამოცდაათიანი წლების უნივერსიტეტის ფილოლოგიიის ფაკულტეტის სტუდენტობა თითქმის ერთდროულად გაეცნო ორ გარიყულ პოეტს: შოთა ჩანტლაძესა და ნიკო სამადაშვილს. ეს იყო კონიუქტურისგან სრულიად თავისუფალი პოეტური აღსარებები, რომელიც ჩვენ მიერ მაშინვე ქართული პოეზიის „სუფთა ჰაერად“ იქნა აღქმული და შეძლებისდაგვარად შეფასებულიც.
შოთა ჩანტლაძე სიცოცხლის ბოლომდე უნივერსიტეტთან ახლოს ცხოვრობდა. ამიტომაც, მისი ახლობლების გადმოცემით, დროის დიდ ნაწილს უნივერსიტეტისა და ვერის ბაღებში ატარებდა, სადაც საქვეყნოდ და დაუზარებლად წარმოადგენდა თავისი ცხოვრების, უფრო კი საკუთარი მარტოობის, ერთ დიდსა და უჩვეულო მონოსპექტაკლს. მაყურებელიც ისეთი ჰყავდა, როგორიც იმდროინდელ თბილისს შეეფერებოდა: თავიდან უფრო ბელადომანიით შეპყრობილი, მოგვიანებით, განსაკუთრებით კი 1956 წლის 9 მარტის მოვლენების შემდეგ, დაეჭვებული, დიდი გამოღვიძების წინ განსხვავებულ აზრს მიყურადებული. იყვნენ, ცხადია, მოსეირენიც, რომელთათვის ამ „აუტანელი მსახიობის“ მონოლოგებში ერთი მკრეხელური აზრი ცხადდებოდა - მათი წარმომთქმელი საბჭოთა ადამიანი არ იყო.
შოთა ჩანტლაძე, მართლაც, არ იყო საბჭოთა ადამიანი და შესაბამისად ვერც საბჭოთა პოეტი იქნებოდა. მისი აზროვნების წესი (სხვებისთვის კი უწესრიგობა), როგორც ჩანს, იმთავითვე დინების საწინააღმდეგო მოძრაობისკენ იყო მიდრეკილი, ოღონდ არა იმდენად სპონტანურის, რამდენადაც გააზრებულის, მცირე ყოყმანის შემდეგ თითქოს ერთხელ და სამუდამოდ არჩეულის. ამ პოეტის შინაგანი რიტმი, მისივე ლექსის სტრუქტურაში გამჟღავნებული, საერთო ტონალობიდანაა ამოვარდნილი. იგი ერთი კონკრეტული კაცის, ინდივიდის, შეიძლება ითქვას,შინაგანად თავისუფალი ადამიანის დროსთან ინტიმურ კონტაქტს წარმოგვიდგენს. აი, როგორ სიმპტომატურ სურათს ხატავს ერთგან: ზღვა ხალხი სტადიონისკენ მიიჩქარის. თვითონ კი ამ დროს უნივერსიტეტის ბაღიდან გადაჰყურებს ახმაურებულ ვარაზის ხევს. ხალხი მხიარულია, ხალისიანი, ერთიან კოლექტიურ ექსტაზს აყოლილი. ის კი, პირიქით, სევდიანია, განრიდებული, ამ საყოველთაო ჟრიამულის ვერგამზიარებელი. ხდება პოლარული შეგრძნებების ზუსტი კონსტატაცია. მდგომარეობის „გამოსასწორებლად“ არც თვითონ და არც ისინი, „სხვები“, არაფერს მოიმოქმედებენ. ის უკვე ვერაფერს შეცვლის, საერთო მასასაც არავინ გამოეყოფა და ნაღვლიანი კაცის გვერდით არ დადგება.
კრიტიკოსი თამაზ ვასაძე შოთა ჩანტლაძის პოეზიის ლირიკული გმირის დროში დაუმთხვევლობას, მის თვალშისაცემ უმიზნობას, გაუთავებელ ხეტიალს („...ღმერთო ჩემო, ეს დღე როგორ მოვკალ, / არ მინდოდა მოკვდინება მისი...“) თავად „სამყაროს საზრისის არარსებობას“ უკავშირებს. ეს სავსებით მართებული ინტერპრეტაციაა, რადგან საქმე ნამდვილ პოეტურ სამყაროსთან გვაქვს. თუმცა ასეთი მდგომარეობა მიუღებელი და საშიშიც იყო ადრეული „დესტალინიზაციის“ იმ ხანაში, როდესაც მასობრივი, კოლექტიური ცნობიერების უქონლობა, ნებისმიერი ფორმით იმავე კოლექტივისგან განზე განდგომა, ასე ვთქვათ, თვითმიზნური მარგინალიზება ჯერ კიდევ სერიოზულ რისკებთანაა დაკავშირებული. კომუნიზმის სახელოვან მშენებელთა რიგებისგან დისტანცირებული და ლამის „ინსტინქტური ინდივიდუალიზმით“ შეპყრობილი შოთა ჩანტლაძეც იმგვარ თვითნებობას (ნიჭიერება და განსხვავებული აღქმა მაქვს მხედველობაში - ნ. კ.) ავლენდა, რომელსაც საბჭოთა სახელმწიფოს დიად მიზნებთან საერთო არაფერი ჰქონდა.
იოსიფ ბროდსკის შემოქმედების ამერიკელ მიმომხილველს, ენ ლინებერს, მსგავსი შეუსაბამობის საილუსტრაციოდ ძალზე სახიერი ეპიზოდი მოჰყავს: „უსაქმურობისთვის“ („За тунеядство“) გასამართლებულ ბროდსკის მოსამართლე ეკითხება: „კი, მაგრამ ვინ მიგიჩნიათ თქვენ პოეტად?“, რაზედაც ასეთ პასუხს ღებულობს: „ვფიქრობ, ღმერთმა...“ მუდმივად უმუშევარი შოთა ჩანტლაძე უსაქმურობისთვის არ გაუსამართლებიათ. ქართული გარემო ასე თუ ისე ინახავდა. მას მხოლოდ ემუქრებოდნენ ქალაქიდან გასახლებას: „გენერალი ქალაქიდან დამპირდა გასახლებას, / გენერალი მილიციის,/ ვინ იცის ცხოვრებაში ვის რა გადახდება,/ ვის გაასახლებენ, ვინ იცის...“ თუმცა უთუოდ სჯეროდა, რომ ის, რისი და როგორადაც თქმა სურდა, განსაკუთრებული იყო და ამიტომაც არავითარი კავშირი არ ჰქონდა იმ რეალობასთან, რომელშიაც ცხოვრობდა. დროში ვერ ჩატეული დროისგან თავდახსნას ლამობდა...
შოთა ჩანტლაძემ თავის პროზაულ ჩანაწერებში, რომელშიც იტალიური ნეორეალიზმით შთაგონებული კინო-თვალი, კინო-ხედვაც შეიმჩნევა, „იტალიური ციკლის ერთ-ერთ მოთხრობაში „მილიციელი და პოეტი“ თავისი დროის ზუსტი მეტაფორა მოიხელთა - „კარტოფილის საუკუნე“ („...პოეტი: მე დავამთავრე ფილოსოფიის ფაკულტეტი და ეხლა ქარხანაში ზეინკლად ვმუშაობ. მილიციელი: რატომ თქვენი სპეციალობით არ მუშაობთ? პოეტი: ეჰ, ძია კაცო, ვის სჭირდება დღეს ფილოსოფია. ეხლა კარტოფილის საუკუნეა...“). კარტოფილი აქ არა მიწასთან კავშირის ან მისგან გაუცხოების, შემოქმედებითი ძიებებისა და კონცეპტუალური დატვირთვის მქონე აზრთა მიგნების აზრობრივ-სიმბოლური სახეა, როგორც ეს, ვთქვათ, ბესიკ ხარანაულის „კარტოფილის ამოღებაშია“, არამედ უკუდურესობამდე გაუბრალოებული, ინფანტილური და იმავ დროულად ტლანქი, ყოველგვარ მეტაფიზიკურ გააზრებას მოკლებული ნაცრისფერი ყოველდღიურობის ხატია. სწორედ ამგვარ აღქმას ებმის სივრცის უკმარისობის ყოვლისმომცველი შეგრძნება, რომელიც შოთა ჩანტლაძის მთელ პოეტურ სამყაროშია განფენილი და ერთგან „ბოღმა ოთახურის“ ტროპულ სახეს იღებს.
საერთოდ სივრცის უკმარისობის შეგრძნება პოეტური მსოფლაღქმის კატალიზატორია. შოთა ჩანტლაძე კი მთლიანად იჟღინთება ამ შეგრძნებით და მას შეუძლებელის ზღვარზე დგომის სირთულედ აქცევს, ანუ გამოსცემს ხმას, რომელსაც ზემონახსენები ბროდსკი „Голос колосального неблагополучия“-ს უწოდებდა. „გზაზე მივდივარ
ჩუქება
