რამდენიმე სიტყვა
პანტაგრუელიზმის შესახებ
რა ფენომენია პანტაგრუელიზმი და რატომ არის იგი ჩვენთვის ესოდენ საინტერესო?
ფრანსუა რაბლეს გასაოცარი წიგნის, „გარგანტუა და პანტაგრუელის“ არსის გაგება თუ გვსურს, სწორედ პანტაგრუელიზმს უნდა ჩავუკვირდეთ - კეთილი გოლიათის, რომანის მთავარი გმირის, ასე ვთქვათ, ცხოვრებისეულ ფილოსოფიას...
თავად ავტორი პანტაგრუელიზმს განსაზღვრავს, როგორც „სიღრმისეულსა და დაუძლეველ სიცოცხლისმოყვარეობას, რომლის წინაშეც ყოველივე წარმავალი უძლურია“. იმავდროულად, სხვადასხვა გამოკვლევასა თუ ენციკლოპედიაში, შემდეგნაირ ფორმულირებებს შეიძლება შეხვდეთ: „ეს არის უნარი, იყო მხიარული, ბრძენი და კეთილი“; „ესაა სკეპტიციზმისა და უდარდელობის სისტემა“; „პანტაგრუელიზმის ქვეშ, ჩვეულებრივ, გულისხმობენ ეპიკურეიზმს“... თუმცა საქმე ასე მარტივად სულაც არ არის. ყოველი ცალსახა, ერთმნიშვნელოვანი, დაწურული ფორმულირება, - მით უფრო, როდესაც საქმე გვაქვს ისეთ მრავალგანზომილებიან, მრავალსახოვან და არაორდინარულ წიგნთან, როგორიცაა ფრანსუა რაბლეს ხსენებული რომანი, - თავის თავში შეცდომის დაშვების რეალურ საშიშროებას შეიცავს. საშიშროებას იმისა, რომ მკითხველს მხატვრულ ნაწარმოებზე არაადეკვატურ, სულაც გაპრიმიტივებულ წარმოდგენას შეუქმნის.
პანტაგრუელიზმი რთული, კომპლექსური მოვლენაა. მისი ერთ-ერთი უმთავრესი თვისება, მახასიათებელი და შეიძლება ითქვას, მძაფრი იარაღი - სიცილია! ამ სიცილში არ იგულისხმება უბრალოდ იუმორი ანდა სატირა, არამედ ეს გახლავთ სახალხო დღესასწაულის, კარნავალის სტიქია - დღესასწაულისა, რომლის დროსაც ყველა ტაბუ და აკრძალვა დროებით იხსნება და კარნავალის მონაწილე ადამიანი თავდავიწყებას ეძლევა: ლაღობს, ხარობს, გულით იცინის. რაბლეს რომანის კარნავალურ საწყისებზე არსებობს ძალზე საინტერესო, არსებითი, დიდად მნიშვნელოვანი, მსოფლიოში ფართოდ ცნობილი გამოკვლევა, რომელიც მიხაილ ბახტინის ეკუთვნის.
თუმცა სიცილს რაბლეს რომანში კიდევ უფრო დიდი დატვირთვა, ასე ვთქვათ, დამატებითი ფუნქცია აქვს - თანაც, მეტად მნიშვნელოვანი ფუნქცია. მას, რაც უნდა უცნაურად ჟღერდეს, შემეცნებითი დანიშნულება აქვს მინიჭებული, - იგი გონებას წმენდს ყალბი სერიოზულობისგან, გაქვავებული დოგმატიზმისგან, საშუალებას აძლევს ადამიანს გათავისუფლდეს ფსიქიკური აფექტებისგან, რომლებიც სამყაროს შეცნობაში ხელს უშლის. საერთოდაც, სიცილი ადამიანის ბუნებრივი უნარი და მდგომარეობაა, რომელიც ევროპელს, თავის დროზე, - შუა საუკუნეებში, გარკვეულად დაკარგულიც კი ჰქონდა, და აუცილებლად უნდა აღედგინა, დაებრუნებინა, - ამ საქმეში მას რაბლეს წიგნმა არაჩვეულებრივი, ფასდაუდებელი დახმარება გაუწია.
რაბლეს წიგნში სიცილს ამბივალენტური ხასიათი აქვს - ის ნამდვილად არაერთმნიშვნელოვანია, ერთდროულად ნეგატიურიცაა და პოზიტიურიც, დამცინავიც და ამამაღლებელიც. ოღონდ „გარგანტუა და პანტაგრუელის“ ადეკვატური გაგებისთვის სრულიად აუცილებელია გავითვალისწინოთ, რომ თანამედროვე და შუა საუკუნეების ადამიანის სტერეოტიპები, შაბლონური წარმოდგენები, სააზროვნო კლიშეები ერთმანეთისგან არსებითად განსხვავდება. ამიტომ ის, რაც რაბლეს რომანში დღეს უხეშ ნატურალიზმად ანდა ფიზიოლოგიზმად აღიქმება, თავის დროზე, სრულიად სხვანაირად ესმოდათ.
საზოგადოდ, აღქმის, ინტერპრეტაციის საკითხი გადამწყვეტ როლს ასრულებს ტექსტის ანალიზისას, როდესაც ადამიანი ცდილობს ობიექტურად შეაფასოს მხატვრული ნაწარმოები - წინასწარმა სუბიექტურმა, იდეოლოგიზებულმა მიდგომამ თუ განწყობამ მკვლევარს შეიძლება ისეთი რაღაცაც კი აღმოაჩენინოს წიგნში, რაც ავტორს აზრადაც არ მოსვლია...
ფრანსუა რაბლეს შემოქმედების მკვლევართ ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში მიაჩნდათ, რომ ავტორი რევოლუციონერია, ნოვატორია, ებრძვის ყოველივე დრომოჭმულსა და გაქვავებულს - რომ წიგნი თავისთავად წარმოადგენს ფრანგული აღორძინების ენციკლოპედიურ ძეგლს, ფრანგი ხალხის ერთგვარ ეროვნულ ეპოპეას, რომელშიც ალეგორიულად აირეკლა საფრანგეთის საზოგადოების სხვადასხვა ფენის ყოფა-ცხოვრება. რომანის ლიტერატურული საფუძვლები: იგავები, ანდაზები, თქმულებები თუ ლეგენდები, სიმღერები თუ ჟანრული სურათები, ზღაპრული გმირები თუ ფანტასტიკური პერსონაჟები, უმთავრესად, ხალხური შემოქმედებიდან, ფოკლორიდანაა ნასესხები. რომანის ენაც, ძირითადად, ხალხურია - ამ ყველაფერმა განაპირობა რაბლეს ქმნილების წარმოუდგენელი პოპულარობა ხალხში. და ეს პოპულარობა დღემდე გრძელდება...
მეცნიერებს ცალსახად მიაჩნდათ, რომ რაბლე ამხელს, ამათრახებს მისი თანადროული ცხოვრებისა თუ საზოგადოებრივი მოწყობის მანკიერ მხარეებს, თავს ესხმის კათოლიკურ ეკლესიას, მაგრამ იგი არა მხოლოდ დასცინის ყოველივე იმას, რაც, მისი აზრით, ასე ვთქვათ, გასაკიცხია, არამედ მას, აგრეთვე, გააჩნია ერთგვარი პოზიტიური პროგრამაც. ამის ნიმუშად, როგორც წესი, მოჰყავთ ხოლმე უკვე ნახსენები თელემის სააბატოს ეპიზოდი და რომანის ის ნაწილი, რომელიც პანტაგრუელის აღზრდას ეხება, - ანუ ავტორის წარმოდგენები პროგრესული პედაგოგიკის თაობაზე, რაც სქოლასტიკურ განათლებას უპირისპირდება, უმთავრესად ტექსტების დაზეპირებას რომ გულისხმობდა და არა გააზრებული ცოდნის მიღებას. სხვათა შორის, საინტერესო ფაქტია, რომ თურმე, თავის დროზე, რაბლეს პედაგოგიკური შეხედულებების განხილვას ილია ჭავჭავაძემ საგანგებო წერილი მიუძღვნა. მოკლედ რომ ვთქვათ, ანბანურ ჭეშმარიტებად მიიჩნეოდა: თავისი წიგნით რაბლე ამკვიდრებს ჰარმონიულად განვითარებული პიროვნების რენესანსისეულ იდეალს. და საერთოდაც, რაბლე ჰუმანიზმის მეხოტბე და მქადაგებელია.
თუმცა პოსტმოდერნისტული ეპოქის მკვლევრებმა რაბლეს წიგნის ასეთი ცალსახა გაგება ეჭვქვეშ დააყენეს. მათ ყურადღება მიაქციეს იმას, თუ როგორ აღწერს ავტორი იმავე თელემის სააბატოსა თუ პანტაგრუელის აღზრდა-განათლებას. და მართლაც, ეს ყველაფერი აბსურდია თავიდან ბოლომდე -
ჩუქება
