წინათქმა
„...თუნდაც უახლესი წარსულის აღდგენის ცდა თითქმის ისეთსავე სიძნელესთანაა დაკავშირებული, როგორც უახლესი მომავლის აგების ცდა; ან უკეთ რომ ვთქვათ, ორივე სიძნელე ერთმანეთის ტოლფასია; წინასწარმეტყველი და ისტორიკოსი ერთსა და იმავე ჭურში სხედან“.
(პოლ ვალერი)
შესაძლოა, კრიტიკოსი ისტორიკოსისა და წინასწარმეტყველის, ორთავეს ბედის ერთად მოზიარეც კი იყოს.
ადამიანი თანამედროვე ლიტერატურას ერთგვარი ფრაგმენტების სახით აღიქვამს, ოღონდ ეს ფრაგმენტები ერთმანეთთან თვისობრივად არიან დაკავშირებულნი, ამ აღქმის საფუძველი ჰარმონიაა, დადგენილი იდეურ-ესთეტიკური მრწამსი და რწმენა - ლიტერატურაში სუბსტანციური მხოლოდ სიკეთეა.
ჩვენ მოვერიდებით „სწრაფვას საბედისწერო სიზუსტისკენ“, ანუ იმ დეკლარაციულ დასკვნათა გამოტანას, რომელთა შეუვალობაც თითქოსდა თვალნათლივი უნდა იყოს, არც მაინცდამაინც მოწესრიგებული და ყოვლისმომცველი ფორმალური მოდელის აგებას შევეცდებით, ჯერჯერობით ეს შეუძლებელია და ჩვენს ძალასაც აღემატება.
დღევანდელ ქართულ პროზას, შესაძლოა, არც ახასიათებდეს „ფორმალური წესრიგისკენ“ განსაკუთრებული მისწრაფება, ეს არ არის კონტურშემოწერილი პროზა, წინაარსებულის, თუნდაც „უწესრიგობის“ პირდაპირი გაგრძელება ან ანტითეზა.
ქართულ პროზას ჰყავს დიდოსტატები, რომელთა სახელითაც ამაყობს, რომელთაც შექმნეს სკოლა, დახვეწეს მისი სახე, იზრუნეს მის აწმყოსა და მომავალზე. თუ შეიძლება ასე ითქვას, მნიშვნელოვანი ირაციონალური გამოცდილება შეურწყეს რაციონალურის დაუფლების სურვილს და ამითაც განაპირობეს მისი თვისება - პოეტური ინტონაციის შენარჩუნება პროზაულ მეტყველებაში; ანუ როგორც ოციანი წლების ქართულ ჟურნალებში წერდნენ - გააწონასწორეს „გეომეტრიული“ („რომელიც ქვეყანას მისწვდა ფორმის საშუალებით, არკვევს სხეულს“) და „ალგებრული“ („რიცხვი, რომელიც ირკვევს ენერგიას - სულს“).
მათ განვლეს „ევროპეიზმის“ მიღწევისა და „ეროვნულის წიაღში ჩაღრმავების“ რთული გზები.
ოღონდ, რამდენად არის დღევანდელი ქართული პროზა თავის წინაარსებულთან უშუალოდ, განუწყვეტლად დაკავშირებული? რამდენად იგრძნობა პირდაპირი ზემოქმედება ან გავლენა? საქმე ისაა, რომ ამ სულიერ და ზნეობრივ წინამორბედს რამდენადმე დაცილებული (რაც ცნობილი კონიუნქტურის გამო თუ მოხდა) დღევანდელი პროზა თავისივე თავში ეძიებს ტრადიციების გაგრძელების, შინაგანი ეკლექტურობის ორგანიზებისა და მოწესრიგების სახსარს.
„კლასიკა გულისხმობს ვოლუნტარისტულსა და ცნობიერ აქტებს, რომლებიც ბუნებრივ ქმნადობას, მისი მოდიფიკაციის გზით, ადამიანისა და ხელოვნების ნათელსა და გონივრულ კონცეფციას უსადაგებენ“ (ჩვენ კვლავ მივმართავთ პოლ ვალერის, რომელიც ლიტერატურული სისტემების მონაცვლეობის ორიგინალურ და საკმარისად ამომწურავ სურათს იძლევა).
შინაარსი, რაც ამ გამონათქვამში კლასიკას ენიჭება, თითქმის ერთადერთი გზაა იმ ფორმების მისაღწევად, სადაც მონუმენტური (აზროვნების სტილისა და ხარისხის და არა „ქმნილებათა განზომილების“ ანუ მოცულობის მიხედვით) პროზა იქმნება.
უნდა ითქვას, იქნებ ჩვენ რაღაც განსაკუთრებულ გამარჯვებებს ვერ ვეზიარეთ (ესეის პირობითობაა), მაგრამ მნიშვნელოვანი მასშტაბებისა და მაღალი ზნეობრივი კულტურისკენ სწრაფვა დღევანდელ პროზაში უფრო და უფრო საცნაურია. აქ გარკვევით ჩანს განვითარების გეზი - ის აზრობრივი, ფილოსოფიური და ეთიკური სფერო, სადაც ქმედითი და მძლავრი წარმოსახვა განიფინება და ერთგვარად დასრულებულ, მოწესრიგებულ სახეს მიიღებს. ეს უკვე აღარ არის შეგირდთა პროზა, სადაც ყოველ ქმნილებაში შეუფარავად ჩანს ოსტატთა კვალი და დაბნეული ეძიებს ზნეობრივ საყრდენებს ხან გაღმა, ხან გამოღმა.
ჩვენ, უპირველეს ყოვლისა, გვიზიდავს შედეგი - იდეა, მაღალი სულიერი მდგომარეობაა, წარმოსახვა - რისი მეოხებითაც იქმნება ახალი რეალობა; ჩვენი ყოფის, ცხოვრების, მისწრაფებათა უკუფენა, სადაც შემოქმედი ერთიანად თავისუფლდება ცრუ კდემამოსილებისგან და ჰპოვებს მორალისტის, მოძღვრის, წინამდგომის უფლებებს.
არსებობს ერთი ვითარება, რომლის წარმომავლობისა და გაჩენის მიზეზთა მითითება არცთუ ძნელია, მაგრამ, სამწუხაროდ, ფუნქციას ინარჩუნებს: ეს არის იდიოსინკრეზია საკუთარი ლიტერატურის მიმართ.
ირონიული ან სკეპტიკური დამოკიდებულება საკუთარი კულტურისადმი არ ნიშნავს მაინცდამაინც მის ერთიან უარყოფას; იქნებ, ეს უფრო იმ ცნობიერ საფეხურს გულისხმობს, უფრო სწორად, გაზულუქებულ გემოვნებას, რაც ბევრის ფლობითაა გამოწვეული. ჩვენ ჯერ კიდევ არ მიგვიღწევია იმგვარი მოწიფულობისთვის, რომ ჩვენმა ლიტერატურამ ირონიას, დაცინვას, უარყოფას გაუძლოს. ბოლოს და ბოლოს, ეს მოზღვავებული ინფორმაციის ხლართებში გზაარეულ პროვინციალთა სენია და თითქოს სახიფათოც არ არის, იმ შემთხვევაში, თუ არ არის ტიპიური.
არაფერია ესოდენ უსახური და ავისმქნელი, როგორც ლიტერატურული სნობიზმი, რადგან არსებობს ერთადერთი, ზნეობრივად გამართლებული თვალსაზრისი - მხოლოდ სრული სერიოზულობა, მოწამებრივი დამოკიდებულება და განუხრელი ერთგულება იმისა, რაც ჩვენი თანდასწრებით და თანაზრახვით იქმნება.
როცა კრიტიკოსი უარყოფს ტენდენციურობას, ამით იქვე უარყოფს მყარ პოზიციას და, რაოდენ უცნაურადაც არ უნდა ჟღერდეს, უარყოფს პირადი არჩევანის უფლებას (ლიტერატურაში ტენდენციურობა თავისუფალი არჩევანის, გამოკვეთილი იდეურ-ესთეტიკური მრწამსის დამკვიდრების, ზნეობრივი კანონის ერთგულების გზაა); მაშინ იგი, ნებით თუ უნებლიეთ, გარდაიქმნება ლიტერატურის ერთ ჩვეულებრივ მოხელედ, უპრინციპობის პრინციპად გამოცხადებას შეეცდება.
ლიტერატურული თავისუფლება სამოქმედო არის, საქციელის, სურვილების განუსაზღვრელობა როდია; თავისუფლება ორგანიზებული ქმედების, სოციალური, ეროვნული და მხატვრული ტენდენციების გამჟღავნების სფეროა.
ფლიუგერი ქარის ყოველ წამობერვაზე თავისუფლად ტრიალებს წაღმა-უკუღმა, მაგრამ ჯერ არავის
ჩუქება
