სიტყვა და წიგნი ხელნაწერები არ იწვის
მ. ბულგაკოვი „ოსტატი და მარგარიტა“
ბორხესს თავის „წიგნების კულტში“ სტეფან მალარმეს სიტყვები მოჰყავს: „სამყარო იმისთვის არსებობს, რომ წიგნში იქნეს შეტანილი“ და აქედან ის დასკვნა გამოაქვს, რომ ამქვეყნიურ ცხოვრებასთან დაკავშირებული მთელი ტანჯვა-წვალება მხოლოდ ესთეტიკური თვალსაზრისითაა გამართლებული.
მალარმეზე გაცილებით ადრე, „ოდისეაში“ (თავი ვიიი) ჰომეროსი შენიშნავს, რომ ღმერთები ათასგვარ განსაცდელს უქმნიან ადამიანებს, რათა შემდგომმა თაობებმა ამ ვაებასა და ტანჯვას სიმღერები მიუძღვნან.
სხვადასხვა ეპოქაში ნათქვამი ეს ორი აზრი ერთმანეთის იდენტურია. თუმცა არის ერთი არსებითი სხვაობაც: ძველი ბერძენი რაფსოდი წუთისოფლის საბოლოო მიზნად სიმღერაში (და არა წიგნში) ასახვას მიიჩნევს, XIX საუკუნის სიმბოლისტი კი სწორედ წიგნს ახსენებს. ჩვენი ინტერესის საგანს ზეპირი სიტყვისა და წიგნის ოპოზიცია წარმოადგენს.
როგორც ცნობილია, არც პითაგორა წერდა და არც სოკრატე. ზოგი მეცნიერი მიიჩნევს, რომ ისინი უპირატესობას ცოცხალ სიტყვას ანიჭებდნენ და ნაკლებად ენდობოდნენ ცვილის ფირფიტებზე დატანილ ნიშნებს. პლატონის „ფედრეში“ ვხვდებით მსჯელობას იმის შესახებ, რომ წერა მავნე ჩვევაა, რომლის გამოც ადამიანები აღარ ზრუნავენ აზროვნებისა და მეხსიერების გავარჯიშებაზე და ასო-ნიშნების ტყვეობაში იმყოფებიან.
ბორხესი კლემენტ ალექსანდრიელის გაფრთხილებასაც იხსენებს: „ყველაზე გონივრულია, საერთოდ არ წერო და რამის სწავლა, ისევე როგორც სხვათა სწავლება, ზეპირად წარმართო, რადგან ის, რაც დაწერილია, მუდმივად რჩება“. ამ აზრს საოცარი აფორიზმი მოსდევს: „ყველაფრის წიგნში ჩაწერა იგივეა, რაც ბასრი მახვილის ბავშვისთვის ხელში მიცემა“.
ეს ხდება ჩვენი წელთაღრიცხვის იი საუკუნეში. ასი წლით ადრე კი იესო ქრისტე კიდევ უფრო რადიკალურად, თუმცა მეტაფორულად ამბობს: „ნუ დაუგდებთ სიწმინდეს ძაღლებს და ნუ დაუყრით მარგალიტებს ღორებს, რომ არ გათელონ ფეხით და მობრუნებულებმა არ დაგგლიჯონ თქვენ“. ამას ამბობს კაცობრიობის უდიდესი მასწავლებელი, რომელიც ხალხს ზეპირი სიტყვის მეშვეობით ასწავლიდა.
ამავე კონტექსტში უნდა განვიხილოთ იოანე მახარებლის ფრაზა: „იმას, რაც ბრძენთათვის (შესაძლოა ვთარგმნოთ - „მწიგნობართათვის“) დაფარულია, ღმერთი უცხადებს ბავშვებს“. ბავშვებმა კი, ცხადია, წერა-კითხვა არ იციან.
მოციქულები და პირველი ქრისტიანი წმინდანები მაცხოვრის სიტყვის ზეპირად გამავრცელებლები იყვნენ (ანდრია პირველწოდებული, სიმონ კანანელი, მატათა, წმინდა ნინო). მიუხედავად ამისა, ქრისტიანობის ზეობა სწორედ წიგნთან (სიტყვასიტყვით - „ბიბლიასთან“) და წმინდა წერილთან არის დაკავშირებული. მაგრამ მრევლი დაწერილ სიტყვას ქრისტიანული ლიტურგიის დროს დღემდე ზეპირად ისმენს. სხვათა შორის, თუ აღნიშნულ რიტუალს დავაკვირდებით, ცენტრალური ადგილი აქ საკურთხევლიდან სახარების გამოტანას უჭირავს. მასთან შეხება, მით უმეტეს ყდაზე ამბორი, მხოლოდ მღვდელთმსახურთათვის არის დასაშვები. წირვის დროს სახარება იკითხება ხმამაღლა, თუმცა წამღერებით. აქცენტი გადატანილია დიაკვნის ხმის მოდულაციაზე, ძირითადი ეფექტი კი გათვლილია ევფონიურ ზემოქმედებაზე და არა შინაარსის გაგებაზე. შეიძლება ითქვას, რომ ქრისტიანობის სწავლისა და სწავლების (რაციონალიზაციის) პროცესი მთლიანად გატანილია რიტუალური სფეროდან და მოძღვრისა და მრევლის ზეპირ ურთიერთობაზეა დამყარებული (წირვის შემდგომი ქადაგება, აღსარება, ზიარება). სხვათა შორის, მართლმადიდებლობა არ ავალდებულებს მორწმუნეს სახარების კითხვას, ხოლო მის ინტერპრეტირებას ან კომენტირებას პირდაპირ კრძალავს. რაოდენ საოცარიც უნდა იყოს, კლემენტ ალექსანდრიელის გაფრთხილება დღესც ძალაშია და ეკლესიის შიგნით ფარული ფორმით ხორციელდება კიდეც. ასეთ პირობებში წიგნი - ბიბლია, სახარება - რჩება რიტუალურ ატრიბუტად; არა სიტყვად, არამედ სახლად, რომელშიც ღმერთის სიტყვა „ცხოვრობს“.
საქართველოში, კერძოდ სვანეთში, დღემდე ინახება ე.წ. ადიშის ოთხთავი, რომელიც 897 წელს შატბერდის ლავრაშია გადაწერილი და ქართულ თარიღიან სახარებათაგან უძველესია. ტექსტი დაწერილია ქართულ დამწერლობათაგან ყველაზე ძველი, მრგლოვანი გრაფემებით, რომლის წამკითხავიც დღევანდელ საქართველოში მხოლოდ სპეციალისტთა ვიწრო წრეა. საინტერესო ის არის, რომ ადგილობრივი მოსახლეობა ამ უძველესი ეტრატის უფრო შესაფერის და უსაფრთხო პირობებში გადმოტანის ნებართვას დღემდე არ იძლევა. მათთვის დღემდე არ დაუკარგავს საკრალური მნიშვნელობა წიგნს, რომლის წაკითხვაც მათ არ შეუძლიათ. საკრალურის გარდა, სხვა რა დანიშნულება შეიძლება ჰქონდეს ნივთს, რომელიც პრაქტიკულად გამოუსადეგარია?
წიგნების საკრალიზაციის საინტერესო მაგალითია თამარის ისტორიკოსის მიერ მოთხრობილი ეპიზოდი, რომელიც ბასიანის ბრძოლაში მოპოვებული გამარჯვების შედეგებს ეხება. დღევანდელი მკითხველისათვის ერთობ უცნაურია, რომ აქ ლაპარაკი არ არის 1205 წელს რუქნადინის მძლავრი მაჰმადიანური კოალიციის განადგურების პოლიტიკურ ან ეკონომიკურ შედეგებზე, მხოლოდ გაკვრითაა ნახსენები დიდძალი ალაფი, რომელიც ქართველებს ჩაუვარდათ ხელში. სამაგიეროდ, ხაზგასმით არის მოხსენიებული წიგნი - არაბული კარაბადინი, რომელიც გამარჯვებულებს დიდი ზარ-ზეიმით ჩამოუბრძანებიათ თბილისში. მემატიანისათვის, რომელიც ბასიანის ბრძოლას თამარისა და საქართველოს მიმართ გამოჩენილი ღვთის წყალობის საილუსტრაციოდ აღწერს, განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს იმას, რომ ქართველთა ხელში გადმოვიდა წიგნი, რომელსაც არაბები გამორჩეულ პატივს მიაგებდნენ. წიგნის შინაარსს აქ მეორეხარისხოვანი როლი ეკისრება.
ცივილიზაციის ისტორია, გარკვეული აზრით,
ჩუქება
