წინასიტყვაობა 1
ტრაგედიის ფილოსოფია! შეიძლება, სიტყვათა ასეთმა შეთანხმებამ პროტესტის გრძნობა აღუძრას მკითხველს, რომელიც მიჩვეულია ფილოსოფიაში დაინახოს უკანასკნელი განზოგადებები არაადამიანური გონებისა, მწვერვალი იმ დიადი პირამიდისა, რომელსაც თანამედროვე მეცნიერება ჰქვია. ის ალბათ შესაძლებლად მიიჩნევდა გამოთქმასაც „ტრაგედიის ფსიქოლოგია“, მაგრამ ამასაც კი უხალისოდ და დიდი შეზღუდვებით მოიმოქმედებდა, რადგან სულის სიღრმეში დარწმუნებული იქნებოდა, რომ იქ, სადაც ტრაგედია ხდება, არსებითად ყველა ჩვენი ინტერესი უნდა დამთავრდეს. ტრაგედიის ფილოსოფია ხომ უიმედობის, სასოწარკვეთილების, შეშლილობის, თვით სიკვდილის ფილოსოფიას ნიშნავს. შეიძლება კი აქ ლაპარაკი იყოს რაიმე სახის ფილოსოფიაზე? ჩვენ გვასწავლიდნენ: მკვდრებს მიანდეთ თავიანთი მკვდრების დამარხვა. და ჩვენ მაშინვე მივხვდით და სიხარულით დავთანხმდით, მიგვეღო ეს მოძღვრება. გასული საუკუნის დიადმა იდეალისტმა, სახელგანთქმულმა პოეტმა, თავისებურად გადაიტანა ლექსში განმათავისუფლებელი სიტყვები: – Und der Lebende hat recht,1 – ამბობდა ის. მაგრამ ჩვენ უფრო შორს წავედით: ჩვენთვის ცოტა იყო მკვდრებისთვის დაგვეღწია თავი, ჩვენთვის ცოტა იყო განგვემტკიცებინა ცოცხლების უფლება. ჩვენ დაგვრჩნენ ცოცხლები, რომლებიც თავიანთი არსებობით გვაშფოთებდნენ და კვლავაც გვაშფოთებენ, უფრო მეტადაც კი, ვიდრე მოძღვრების მიხედვით დაკრძალული მტრები. ჩვენ დაგვრჩა ყველა, ვისაც არ აქვს მიწიერი იმედი, ყველა სასოწარკვეთილი, ყველა ჭკუიდან გადასული ცხოვრების საშინელებების გამო. რა მოვუხერხოთ მათ? ვინ აიღებს საკუთარ თავზე არაადამიანურ მოვალეობას მათი მიწაში ჩაფვლისა?
საშინელი ამოცანაა – ერთი შეხედვით გეჩვენება, რომ უფლის ხატად და მსგავსად შექმნილთა შორის არ მოიძებნება არავინ, ვისაც ექნებოდა საკმარისი სისასტიკე და შემართება ამ მოვალეობის საკუთარ თავზე ასაღებად. მაგრამ ეს მხოლოდ ერთი შეხედვით. თუ დედამიწაზე არსებობენ ადამიანები, რომლებიც თავიანთი სიცოცხლის გადასარჩენად თანახმანი არიან მოყვასის სიცოცხლე დაღუპონ – ჯალათები ხომ უმეტესად სიკვდილმისჯილები ან სამუდამო პატიმრობამისჯილები იყვნენ – მაშინ რატომ უნდა ვივარაუდოთ, რომ ეს არის საზღვარი ადამიანური სისასტიკისა და უგრძნობლობისა? ყოველთვის, როცა ადამიანის წინაშე ჩნდება დილემა – მოკვდი ან სხვა გაწირე სასიკვდილოდ, მისი ყველაზე ღრმა და იდუმალი ინსტინქტები უმხედრდება მოსალოდნელ საფრთხეს, თავისი მარტოხელა „მეს“ დასაცავად. ჯალათის როლი ყველაზე სამარცხვინოდ მიჩნეულია მხოლოდ რაღაც გაუგებრობის გამო. ხალხების სულიერი ცხოვრების ისტორია, „კულტურის“ ისტორია გვიყვება სისასტიკის ისეთ გამოვლინებათა შესახებ, რასთან შედარებითაც მზადყოფნა, ეშაფოტზე დასაჯო ათიოდე თუ რამდენიმე ათეული შენი მოყვასი, მთლად წვრილმანი ჩანს. მე სრულიადაც არ ვგულისხმობ ხალხების ჭირს – თემურ-ლენგებს, ატილებს, ნაპოლეონებს და კათოლიკურ ინკვიზაციასაც კი. მახვილისა და კოცონის ამ გმირებთან ჩვენ ხელი არ გვაქვს – რა საერთო გააჩნიათ მათ ფილოსოფიასთან? არა, აქ ლაპარაკია სულიერების გმირებზე, სიკეთის, ჭეშმარიტების, ყველაფერი მშვენიერისა და ამაღლებულის მქადაგებლებზე, იდეალების მაცნეებზე, ადამიანებზე, რომელთა მოწოდება, როგორც აქამდე მიიჩნეოდა, იყო ბრძოლა ადამიანური ბუნების ყოველგვარ ბოროტ, „ცუდ“ გამოვლინებასთან. მათ სახელებს არ ვიტყვი და ამისთვის ძალზე მნიშვნელოვანი მიზეზები მაქვს. თუ ამაზე ვილაპარაკებდი, ბევრი ისეთი რამის თქმა მომიწევდა, რაზეც, აჯობებს, ახლა თავი შევიკავო. მაგრამ საქმე ხომ სახელები არ არის, არამედ ხალხების მორალურ ცხოვრებაში მომხდარი უდიდესი მოვლენა – შეუმჩნევლად, თანდათან რომ ვითარდება, ცალკეული პიროვნებებისგან თითქოს ყოველგვარი ძალდატანების გარეშე – იდეალიზმის დაბადება.
იდეალიზმი უკვე დიდი ხანია არსებობს – ორი ათასზე მეტი წელი – მაგრამ უახლეს დრომდე მისი როლი უმნიშვნელო იყო. თვით პლატონთანაც კი, რომელიც სავსებით სამართლიანად არის მიჩნეული, ფორმალური მხრივ, მამად და ფუძემდებლად ამ მაღალი მოძღვრებისა, თქვენ არაერთხელ შეამჩნევთ უცნაურ არათანმიმდევრულობას აზრებსა და არგუმენტაციებში, რაც მხოლოდ იმით აიხსნება, რომ ის ჯერ კიდევ შორს იყო იდეალისტური თვალსაზრისის იმ „სისუფთავისაგან“, სანამდეც ჩვენმა დრომ მიაღწია. მის განსჯებში ჯერ კიდევ იმდენად აშკარაა ღვთაების ანთროპომორფული გაგების კვალი, რომ თანამედროვე სტუდენტიც კი, რომელიც სულ ცოტათი მაინც არის გათვითცნობიერებული ჩვენი მეცნიერების სიღრმეებში, არაერთხელ გაიღიმებს საკუთარი უპირატესობის შეგრძნებით მისი დიალოგების კითხვისას. პლატონი, ჩვენი თვალსაზრისით, ჯერ კიდევ ბარბაროსია. მან ჯერაც არ იცის ჩვენი გამაერთიანებელი პრინციპების შესახებ: თვით არისტოტელეც კი განაცალკევებდა ზეცას დედამიწისგან. არა, ნამდვილი, „სუფთა“ იდეალიზმი, უკანასკნელი ორი საუკუნის პროდუქტია. ის იმ დროს გაჩნდა, როცა მეცნიერებაში „მონისტური“ მსოფლგაგების ტენდენცია განმტკიცდა.
თანამედროვე გონება ვერ იტანს ფილოსოფიას, რომელიც მას რამდენიმე ძირითად პრინციპს სთავაზობს: ის, რადაც უნდა დაუჯდეს, მიისწრაფვის მონიზმისაკენ – გამაერთიანებლისკენ, როგორც ჩვენთან ამბობენ, უფრო ზუსტად – ერთიანი საწყისისაკენ. ის დუალიზმსაც კი ძნელად იტანს: ორი პრინციპის ტარებაც კი უკვე მეტისმეტად დიდ ტვირთად მიაჩნია. და ყოველნაირად ცდილობს, შემსუბუქდეს, საჭიროების შემთხვევაში იმისთვისაც კი არის მზად, ფაქიზად მიწოდებული რაღაც უაზრობა დაიჯეროს, ოღონდ კი სირთულე არ გაითვალისწინოს.
ჩუქება
