ვით უდაბნოში გზადაბნეულებს

ნიკო ხიზანიშვილი ზუსტად ვერ იხსენებს იმ სტუდენტის გვარს, პეტერბურგში რომ გაცივებულიყო, ჭლექი დამართნოდა და იქიდან წამოსულ მომაკვდავს ოდესაში მიუკითხავს თანამოძმეებისათვის. ან კანდელაკი, ან მაჭავარიანი იყოო, _ გვეუბნება. კანდელაკთა _ ორი, მაჭავარიანის გვარისა, სულ მცირე _ სამი მაინც სწავლობდა იმ წლებში იმპერიის დედაქალაქში, თუმცა იმის გარკვევას, თუ რა გვარისა გახლდათ ის ახალგაზრდა, ჩვენთვის პრინციპული მნიშვნელობა არა აქვს, მერე მომხდარი ამბებია საინტერესო.

ოდესური ზამთარია. თოვლით გადათეთრებულ, ყინვით გალიგვებულ ქუჩებში კაცის ჭაჭანება არ ჩანს. წელიწადის სხვა დროს მორუზრუზე, ხალხით გადატენილი ადგილები უკაცრიელია. დილაა. ძალიან, ძალიან თუ არავის უჭირს, გარეთ არ გამოდის, ზღვაურის ჩაწყნარებას ელოდება, ზღვაურისა, ქარბორბალასავით ჰაერში რომ ატრიალებს ყინვა-თოვლის ნამცვრევებს და არაფერი ჩანს. ოდესის ძველ უბანში, გლუხოვაიას ქუჩას რომ ეძახდნენ მაშინ, ორი ახალგაზრდა მიაბი-
ჯებს. პირველი _ მაღალია, მხარბეჭიანი, გრძელ სახეს ფართო შუბლი და მოელვარე, ფოსოებში ღრმად ჩამ-
ჯდარი თვალები უფრო შთამბეჭდავს ხდის. ახალგაზრდაა, მაგრამ შუა ხანს მიტანებული კაცის ნაბიჯებით მიალაჯებს, სიმყარე და შეუპოვრობა იგრძნობა სიარულში. მეორე პირველთან შედარებითაა ტანმომცრო, თორემ სხვასთან მაღალიც გამოჩნდებოდა. ჩასკვნილი ტანაყრილსა და დევის ნაბიჯებით მოსიარულეს ძლივს ეწევა. ქარაშოტი სახეში აყრით თოვლსა და ყინვას, მიდიან, თვალმოჭუტულები მიიჩქარიან. ასიოდე მეტრიც და 19 თებერვლის ქუჩაზე გავლენ. სწორედ აქ დაუქირავეს ჭლექიან თანამოძმეს სარდაფში ერთი, მართლაც, თაგვი კუდს რომ ძლივს მოიქნევდა, ისეთი პატარა ოთახი. სახლის მეპატრონე დაარწმუნეს, ახალგაზრდას გადამდები არაფერი სჭირსო, ერთი თვის ქირა წინასწარ გადაუხადეს და ორ-ორმა დაიწყეს მორიგეობა. დღეს ამათი ჯერია, ამიტომ ჩქარობენ, უნდათ, დროზე მიხედონ ავადმყოფს.

ქუჩაში მიმავალთაგან პირველი სამსონ თოფურიაა, მეორე _ ნიკო ხიზანიშვილი, ორივე _ ოდესის უნივერსიტეტის სტუდენტი. პირველს თავიდან ფილოლოგობა უნდოდა, მაგრამ გადაიფიქრა და ბუნებისმეტყველების შესწავლას შეუდგა. ბარემ ისიც ვთქვათ, ერთმა ამბავმა გადააფიქრებინა. საკურსო თემად პირველკურსელს თამარ მეფეზე უნდა დაეწერა თხზულება. ფიქრობდა, ღრმად შეესწავლა ეს ეპოქა, გამოეკვლია ის მიზეზები, რამაც ქვეყნის აღზევება განაპირობა. თანაც ამ თემის დაწერა ოდესის უნივერსიტეტის იმ დროის პროფესორთაგან ყველაზე გამორჩეულმა ფილიპ ბრუნმა შესთავაზა. წარმოშობით ფინელ, ერთ დროს დეკაბრისტების თანამოაზრე ბრუნს სტუდენტები ცოცხალ ენციკლოპედიას ეძახდნენ. რა უნდა გეკითხათ, რომ წამიერი შეყოვნებისთანავე პასუხი არ მოეგებებინა, წიგნი და მისი ავტორი არ დაესახელებინა. იგი შავიზღვისპირეთის ახალშენთა ისტორიის საუკეთესო მცოდნედ ითვლებოდა მთელ ევროპაში. იცოდა რამდენიმე უცხო ენა, თარგმნიდა უცხოელ მოგზაურთა მოგონებებს, წერდა ნაშრომებს ისტორიისა და ისტორიული გეოგრაფიის საკითხებზე. თავიდანვე შეამჩნია სამსონი, თვალებანთებული რომ მისჩერებოდა პროფესორს, თითოეულ მის სიტყვას იმახსოვრებდა. ბრუნიც თავის ნათქვამს ამოწმებდა, სამსონს გადახედავდა და რწმუნდებოდა, რომ დამაჯერებლად ხსნიდა, გაურკვეველსა და ბუნდოვანს გარკვეულად და ნათლად წარმოაჩენდა. დაახლოვდნენ. სამსონი ეკითხებოდა, ბრუნი პასუხობდა, წიგნებს უსახელებდა, ეუბნებოდა, განსაკუთრებით რისთვის მიექცია ყურადღება. სტუდენტის, მომავალში ფილოლოგობა და ისტორიკოსობა რომ გადაეწყვიტა, სიხარული უსამანო იყო, საყვარელმა პროფესორმა თამარ მეფეზე ნაშრომის დაწერა რომ შესთავაზა.

_ მსოფლიოს, განსაკუთრებით აღმოსავლეთის ქვეყნების ისტორია მშვენივრად იცის, რუსეთისა ხომ ხელისგულზე უდევს, მაგრამ პატარა საქართველოს წარსული, ბუნებრივია, არ ეცოდინება, რომ სცოდნოდა,  ერთხელ მაინც გაამჟღავნებდა. ჰოდა, მე გავაკვირვებ, განვაცვიფრებ თამარისდროინდელი საქართველოს დიდებული ყოფიერებით...

საყველპუროდ ეცოდინება, საფუძვლიანად _ არა. ერთ უცხოელს მაინც გავაოცებ იმით, თუ რა ბრწყინვალე წარსული ჰქონდა პატარა საქართველოს და რა გენიოსი მეფე იყო თამარი. ეჰ, როდის გვყავდა ქართველებს ქალი მეფედ, ემანსიპაციის საკითხებზე დღესაც გამუდმებით ბჭობენ, ზოგნი ქალთა ჩაბმას მოითხოვენ საზოგადოებრივ საქმიანობაში, ზოგნი _ პირიქით.  გაეცნონ ჩვენს ისტორიას, თუნდაც ზედაპირულად წაიკითხონ „ვეფხისტყაოსანი“ და კამათის სურვილი გაუქრებათ, _ ფიქრობდა სამსონი.

წინასწარვე ჰქონდა წარმოდგენილი, თხზულება ფილიპ ბრუნზე დიდ შთაბეჭდილებას რომ მოახდენდა. რუსი რომ იყოს, იქნებ ბოლომდე ვერც მეთქვა სიმართლე, მაგრამ ბრუნი არც რუსია და არც უსამართლო, ამოდენა იმპერიის უბედურ ყოფაზე ხომ ხშირად გვესაუბრება, არც ავის თქმა უჭირს, კარგსაც არ მიჩქმალავს ზოგიერთივით. სწორედ ამნაირებს უნდა გავაცნოთ ჩვენი ქვეყანა, მართალია, დღეს დამონებული, მაგრამ დავითისა და თამარის დროს ორ ზღვას შუა გადაჭიმული, _ გაიტაცებდა ფიქრი.

თხზულებაში გამოკვეთილად უნდოდა ეჩვენებინა, რომ ქართველებს ძალიან დიდი ხნიდან ჰქონდათ სახელმწიფო, იყვნენ დამოუკიდებელნი. ეს გრძნობა ჩერნოგორიელებთან ურთიერთობამ გაუმძაფრა. ბინაც ჩერნოგორიელთან ჰქონდა ნაქირავები. იმ დროის ოდესაში ბლომად ცხოვრობდნენ ბალკანელები, შავ-მთიელებს რომ ეძახდნენ.

ნიკო ხიზანიშვილის მონათხრობი გავიხსენოთ:
„ჩემს დროს სამსონი ერთ შავ-მთიელთან (ჩერნოგორელი) ცხოვრობდა. ეს შავ-მთიელი ბალკანეთიდგან გარდმოხვეწილი რევოლუციონერი იყო. მგონია, იმ სახლის პატრონის ბრალია, რომ ჩვენი ახალგაზრდა სტუდენტი დიდის ყურადღებით და სიფაციცით თვალს ადევნებდა ბალკანეთის სლავიანთა შავსა და ბნელ ყოფას. იმ დროს ოდესაში ამ სლავიანთა მთელი ახალშენი არსებობდა. ეს ახალშენი კიდევ აჯანყებას ამზადებდა, დაჩაგრული ერის აშლას გზას უკაფავდა. სამსონის სახლის პატრონს მცირედი წილი როდი ედო ამ საქმეში და თავისი მდგმური _ თუ გნებავთ _ მოწაფე გააცნო ამ ახალშენის მეთაურებს. მახსოვს, სამსონი ერთხელ ამ მეთაურების კრებას დასწრებოდა, იქ თურმე დიდი კამათი ატეხილიყო იმის გამო, _ როცა თავისუფლების დროშა აღიმართება, სლავიანთა დროშაზედ ლომი იყვეს დახატული თუ წმინდა გიორგი თავის ძლევამოსილ მახვილითაო. წმინდა გიორგის გაემარჯვნა. სამსონი აღფრთოვანებული მოვიდა ჩემთან და ისეთის აღტაცებით მიამბო კრების ამბავი, თითქო მედროშე ის იყო და იმას ხვდა წილად მახვილით მონობის შემუსვრაო“.

არა გვგონია, სამსონის მკვირცხლ და გამჭრიახ გონებას იმის აღქმა გაჭირვებოდა, მისი სამშობლოც რუსთაგან რომ იყო დამონებული, მაგრამ ბალკანელთა თავგამოდებულმა მისწრაფებამ რომ უფრო გაუმ-
ძაფრა ეს გრძნობა, აშკარაა. იქნებ სულაც თვითონ შეარჩია წარმოშობით ჩერნოგორელი, ოდესაში მცხოვრები ბალკანელი და მასთან დაიდო ბინა. მისმა საუბარმა მოხიბლა. იმთავითვე განჭვრიტა, ის კაცი (სახელ-გვარიც გვცოდნოდა, კარგი იქნებოდა, მაგრამ რა ვქნათ?!) რუსთა ყურმოჭრილი მონა რომ არ იქნებოდა, ამ ქვეყანას მხოლოდ სამშობლოს დასახსნელად დაისაჭიროვებდა, იქაც, ოდესაში გადმოხვეწილიც, იმაზე იოცნებებდა, როგორ ეხსნა მამული თვისი. სამსონს, ბუნებრივია, მათი განწყობილება იმიტომ ხიბლავდა, რომ მისი სამშობლოც მონობაში ღაფავდა სულს, გაუბედურებული უფრო ეტმასნებოდა დამპყრობელს, სულაც მხსნელად, გადამრჩენად წარმოსახავდა.

სამსონისა და ნიკოს სტუდენტობა ნაროდნიკთა გამოსვლების ხანას დაემთხვა. ეს ის დრო იყო, სტუდენტთა უმრავლესობას ხალხის გამოღვიძება რომ განეზრახა. მიდიოდნენ სოფლებში, იცვამდნენ გლეხურად, ეხმარებოდნენ სამეურნეო საქმეებში, თან მათ გათვითცნობიერებაზე ზრუნავდნენ, თვითმპყრობელობის საწინააღმდეგოდ განაწყობდნენ.

ოდესა ნაროდნიკული გამოსვლების ერთ-ერთ ცენტრად გადაიქცა.

კავკასიელ სტუდენტებშიც (სულ 16 ვიყავითო, _ წერდა ნიკო ხიზანიშვილი) ერივნენ „ახალი მიმართულების“ მოტრფიალენი, „ლიბერალური ჩხავილი და ყვირილი“ ძვალ-რბილში რომ გაჯდომოდათ და სხვათაგან მხოლოდ იმით გამოირჩეოდნენ, სალაროდან ყოველდღე ითხოვდნენ ფულს.

სამსონ თოფურიას _ პირიქით, უნდოდა, საუნივერსიტეტო საგნები ღრმად შეესწავლა, ცოდნა დაეგროვებინა, მერე სამშობლოში დაბრუნებულს რომ გამოადგებოდა.

ნაროდნიკობა არ იტაცებდა, ჩერნოგორელთა განაზრახი სულ სხვა იყო, ისინი დაპყრობილი სამშობლოს მონობისგან გამოხსნას ცდილობდნენ, ამიტომ მათ სულითა და გულით თანაუგრძნობდა, რევოლუციონერობა ამას ჰქვია. თუ მამულის ბედი გულს არ გისერავს, მაშინ სულერთია, რომელი ქვეყნის რეჟიმის შეცვლას მოიწადინებ, ნაროდნიკებმა თვითმპყრობელობა რომ შეცვალონ, ჩვენ ისევ ტყვეობაში დაგვტოვებენო, _ ეუბნებოდა ნიკო ხიზანიშვილს.

კავკასიელი სტუდენტები თურმე კრებებს მართავდნენ და მოხსენებებს კითხულობდნენ. ნიკო ხიზანიშვილს ჟან-ჟაკ რუსოს პოლიტიკური მოძღვრება აურჩევია სტუდენტთათვის გასაცნობად. სამსონმა რა შეარჩია, არ ვიცით, მხოლოდ იმას გვეუბნება მისი თანამედროვე, რომ იგი კრების „ფხიზელ დარაჯად გარდაიქცა და მუდამ ზრუნავდა, რომ ეს სამეცნიერო სავარჯიშო არ მოსპობილიყო“. კრებასა და იქ მოხსენებების წაკითხვას ის მნიშვნელობა ჰქონდა, რომ სტუდენტები კვლევას ეჩვეოდნენ, მეცნიერული აზრის გადმოცემაზე ფიქრობდნენ, ხშირად საკუთარ ნააზრევსაც ამხელდნენ.

სამსონი კრების ხელმძღვანელად იქცა, მაგრამ იმდენი მტერი შეიძინა, რომ იძულებული გახდა, თავი მიენებებინა ამ საქმიანობისათვის. მტრები ისინი იყვნენ, ვინც მეცნიერული ცოდნის დაუფლებაზე კი არ ფიქრობდა, ცარიზმის შეცვლა მიეჩნიათ უპირველეს მოვალეობად.

რა დროს კრებებია, გლეხობაა გამოსაფხიზლებელი, _ ყვიროდნენ ისინი.

ცოდნა-განათლების გარეშე ვერც გლეხობას გავაღვიძებთ, ჩვენც ძილ-ბურანი მოგვიცავს, _ ამბობდა სამსონი.

ისინი ბევრნი იყვნენ, სამსონის მომხრენი _ მცირედნი. მაშინაც სიმრავლე იმარჯვებდა. გაიმარჯვეს კიდეც, სამსონი კრების საქმეებს ჩამოაშორეს, კრებაც მიივიწყეს.

იმპერიას იმისთვის უნდა ვებრძოლოთ, სამშობლო გახდეს თავისუფალი, თორემ ერთი მოხელის მოკვლით არაფერი გამოგვივა, იმ ერთი მოკლულის ადგილას ორი გაჩნდება, მამულზე ვიფიქროთ, _ უბეჯითებდათ სამსონი. ეს კი ამბობდა, მაგრამ არავინ უსმენდა.

ათი-თხუთმეტი წელია, რაც სტუდენტობამ ელფერი იცვალა, _ წერდა აკაკი 1904 წელს.

რა დიდი ანგარიში უნდა, 90-იანი წლების ახალგაზრდობას გულისხმობდა, წინანდელთაგან, ანუ აკაკის თანადროულთაგან, რომლებიც სამშობლოსათვის მოციქულ-მოწამეებად ემზადებოდნენ, უპირველეს იმით განსხვავდებოდნენ, რომ წინდაწინვე, ზოგჯერ გიმნაზიაშივე იცოდნენ, რა ესწავლათ, რა უფრო სასარგებლო იქნებოდა მათთვის.

დღევანდელები გარეგნობითაც სხვანაირნი არიანო. ადრინდელი სტუდენტები ცდილობდნენ, ფიზიკურად გარიბალდს, კოშუტს, ბოკლს ან კიდევ სხვა გამოჩენილ მოღვაწეს დამსგავსებოდნენ. ახლანდელებს სანუკვარად გვარდიის ოფიცრობა გადაქცევიათ, ულვაშებს ვილჰელმურად იპრეხენ, მშობლიურს ივიწყებენ და რუსულის
„გამტკიცული იაროსლავური კილოთი ქალებს ეკოხტავებიანო“.

ძველები ჯობდნენ ახლებსო, ისინი სულ სხვა გრძნობითა და სურვილით იყვნენ გამსჭვალულნი, მათთან ყოფნა სულსა და გულს გვიბრუნებდაო.

25 წლის წინათ ოდესაში გავიცანი სტუდენტი სამსონიო, ბუნებრივია, თავდაპირველად იმასაც „ახლებში“ ჩარიცხავდა, მათებურად მოფიქრალად მიიჩნევდა, მაგრამ ახალგაცნობილს უფრო სხვა რამით გაუკვირვებია და ამ გაკვირვებას ასე გამოხატავს:

„ასაკში ახლად შესული ადამიანი ოცნების მორევში სცურავს, ყოველიფერი ვარდისფრად ეჩვენება და სისხლჭარბსა და გამოუცდელს ცხოვრებაში, ქვეყანა მისი სანავარდო მოედანი ჰგონია. შეუძლებელიც კი შესაძლოდ მიაჩნია და მის სურვილ-მისწრაფებას საზღვარი არა აქვს. და ეს მართლაც ასე უნდა იყოს, თვარა, თუ კაცმა ახალგაზრდობაშივე გაიტეხა გული, რაღა თქმა უნდა, უდროვოდ დანაცარ-ქექიავდება და, არა თუ სხვებისათვის, თავის თავისათვისაც გამოსადეგი აღარ იქმნება. ეს ბუნების კანონია და, ვისაც ეს კანონი არ მოუხდია, იმისაგან კარგი არა დადგება რა: როგორც მაჭარი სდუღს, ჩუხჩუხებს და ქვევრში ვეღარ ეტევა, თუ სასულე არ მიეცა, ისე კაციც ჭაბუკობის დროს, სანამ დავაჟკაცდებოდეს და დასცხრებოდეს, მოუსვენარია. სიცოცხლით სავსე სტუდენტობის დრო მართლაც რომ მაჭრობის დროა და მათი შუშხუნა სიტყვა-ქცევა გასაკვირვალი და დასაძრახისი არ არის, მით უმეტეს, თუ მათი ოცნება კეთილ განზრახვებით არის გამოწვეული და არა საპირადო ანგარიშებით“.

სამსონი ოცნების მორევში მცურავ ახალგაზრდად მოჩვენებია, ღრუბლებში დაცურავდა, კაპიკის უქონელი ისე ფიქრობდა, თითქოს მილიონები ჰქონებოდა ბანკში, მაგრამ „ისეთის უეჭველობითა და წინდაწინვე ძლევამოსილებით ითვალისწინებდა მომავალს, რომ უნებურად ჰხიბლავდა მსმენელს“.

მსმენელი მეზღაპრეებსაც არ აკლდათ. სამსონი იმათგანაც განირჩეოდა, განირჩეოდა მომავლის მიზანდაუმცდარი ჭვრეტითა და ეროვნული მსოფლგანცდით. სხვები უპირველეს იმაზე ფიქრობდნენ, საკუთარი თავისათვის რა ერგოთ, როგორ მოეწყოთ საპირადო ეზო-გარემო. ამას პირადი სულაც დავიწყნოდა, დღიური მუშის კაპიკებს შეჩერებული, საზოგადო კოშკებს აგებდა ერისთვის. საავადმყოფოს უქონლობა კატასტროფააო, _ ჩასჩიჩინებდა სხვებს, რომელთაც ნათქვამი გადამეტებულ ოცნებად ეჩვენებოდათ. აკაკისაც ასე მოჩვენებია.

სამსონის ეროვნული სულისკვეთება თამარ მეფეზე დაწერილ თხზულებაში უნდა არეკლილიყო, იქ ეთქვა ის, რასაც ფიქრობდა. მართლაცდა, შესანიშნავი საშუალება ეძლეოდა, დაენახვებინა რუსის სამსახურში ჩამდგარი ფინელი პროფესორისათვის, რა იყო და რა უნდა ყოფილიყო საქართველო.

ბრუნს წაუკითხავს სამსონის თემა, თუმცა ამ ამბებს ისევ ნიკო ხიზანიშვილს დავესესხოთ: „ერთ საღამოს სამსონი გაფითრებული შემოვიდა ჩემთან. აღელვებული იყო, გულნაკლულოვანება ცხადად ემჩნეოდა.

_ პროფესორ ბრუნთან ვიყავ, ჩემი თხზულება წაუკითხავს, საქართველოს ისტორიაზედ მელაპარაკა და ისრე გამაოცა, რომ არ ვიცი, როგორ გამოვეთხოვე...

თურმე ნუ იტყვით, ბ-ნს ბრუნს ზედმიწევნით სცოდნოდა ჩვენი ისტორია და თავისი ერუდიციით სრულიად მოეხიბლა ახალგაზრდა მოტრფიალე სამშობლოს ისტორიისა.

_ მერე, რა შეცდომები გიჩვენა? _ ვკითხე სამსონს.

_ შეცდომა არაფერი უჩვენებია, მაგრამ სირცხვილით კი დავიწვი: კარგი იქნებოდა, რომ ესა და ეს წაგეკითხა, აი, თუნდაც, ინგლისურ ჟურნალებშიო... ბრუნი ისეთი მცოდნე ყოფილა ჩვენის წარსულისა, რომ უკეთესი აღარ შეიძლება, იმასთან ბალღადაც არა ვჩანდიო“.

ვითომ მართლა ასე იყო?! პირველკურსელის განცვიფრება ცნობილ პროფესორს არ უნდა გაჭირვებოდა, არც ინგლისურ ჟურნალებში უნდა წერებულიყო ისეთი რამ, რაც ეჭვშეუვალი ჭეშმარიტება იქნებოდა. უფრო სავარაუდოა, თხზულება თავისუფლების სულით იყო გაჟღენთილი და ეს არ მოეწონა რუსეთს თავშეფარებულ უცხოელ მეცნიერს, ამიტომ დაუსახელა უამრავი ლიტერატურა, ისეთნი, რომელთა ცოდნა, თუნდაც არსებობა, დამწყები ფილოლოგისათვის სულაც არ იქნებოდა საჭირო. ასე რომ არ ყოფილიყო, კარგის თუნდაც მარცვალი ხომ მაინც იქნებოდა თოფურიას თხზულებაში და იმ კარგის გამო უნდა შეექო, წაეხალისებინა. მან _ პირიქით, კვლევის სურვილი ჩაუკლა, ინტერესი დაუკარგა, დაუკარგა იმის გამო, რომ, მისი აზრით, უნივერსიტეტს ჩინოვნიკები უნდა აღეზარდა და არა თავისუფლებისმოყვარე ადამიანები. ბრუნი ამ დროს სამოცდაათ წელს იქნებოდა მიტანებული, ახალგაზრდული, ოდნავ მოლიბერალო განწყობილება სრულიად გაფანტვოდა. სამსონს კიდევ მოჭარბებულად გაემჟღავნებინა გულისნადები, ფარზე აეზიდა სამშობლოს დიდებული წარსული, რაც, საფიქრალია, დიდად არ ეჭაშნიკებოდა პროფესორს. სხვა რამეს _ თუნდაც ბრუნის განსწავლულობას დავაბრალოთ მომხდარი, ვფიქრობ, არ ვიქნებით მართალი, რამეთუ ცოდნის გამჟღავნებასაც ტაქტი სჭირდება, ისე არ უნდა დაჩრდილო ფილოლოგიის კიბეებზე ახალფეხშედგმული, რომ საბოლოოდ ჩაუკლა და ჩაუხშო ინტერესი ყოველივესი.

ამის გამო მიატოვა სამსონმა ფილოლოგია და ბუნებისმეტყველებას დაეწაფა. „იმის მკვირცხლ და ცოცხალ ბუნებას ეს დარგი უფრო უხდებოდა, უფრო შეეფერებოდა“, _ გვეუბნება ნიკო ხიზანიშვილი, ვითომც ფილოლოგები ნაკლებ მკვირცხლნი და ცოცხალი გონებისანი უნდა ყოფილიყვნენ.

ოდესის თოვლიან-ყინვიან ქუჩაში მიმავალთ მივუბრუნდეთ. ნიკომ იცოდა, რა მდგომარეობაშიც დახვდებოდა მაჭავარიანისა თუ კანდელაკის გვარის ლამაზი შესახედაობის, გამორჩეული ფიზიკური აღნაგობის ყმაწვილი, წასვლამდე სხვებს გამოკითხა ამბავი, სანუგეშო ვერაფერი უთხრეს, დღეს თუ არა, ხვალ სულს დალევსო. სამსონს _ პირიქით, ავადმყოფის გამოჯანსაღების იმედი ჰქონდა, უკვე რამდენიმე დღე მილეულიყო, რაც ჭლექს ებრძოდა, თუ ამდენს გაუძლო, საბოლოოდაც დაამარცხებსო. ახალგაზრდა რომ ნახეს, მისი მდგომარეობა ნიკომ ჩვეულებრივად აღიქვა, სამსონმა _ უჩვეულოდ. სიკვდილს ებრძოდა საცოდავი, თვალებს ატრიალებდა, ხროტინებდა სულამომდინარი. სამსონს მკვდარი ენახა, მომაკვდავი _ არა, და შეკრთა, ჯერ თრთოლვა და ცახცახი დაიწყო, მერე ტირილი.

_ წავიდეთ, მივხუროთ კარი და წავიდეთ, ამის ყურება არ შემიძლია. _ უთხრა ნიკოს.

_ რას ამბობ, სამსონ?! _ გაიკვირვა ნიკომ, _ მომაკვდავი როგორ მივატოვოთ?! გეშინია და ამიტომ გარბიხარ?! შენ რა გითხარი, მხდალი ყოფილხარ, მხდალი...

_ არა, არ მეშინია, _ ამოილუღლუღა.

_ აბა, სხვა რა ვიფიქრო, მომაკვდავი მივატოვოთო. ამის მთქმელს გინდა, ექიმი გამოხვიდე?! დაფიქრდი, ცხოვრებაში რამდენ ასეთ შემთხვევასთან გექნება საქმე?!

_ არ მეშინია, _ უფრო დაბნეულმა ჩაილაპარაკა.

_ მაშ გაჩერდი, მკვდარსაც მიხედვა უნდა! _ უთხრა და თვალები დაუბრიალა.

_ შიში კი არა, სხვა რამე... _ არ დაუმთავრებია აზრი სამსონს.

_ მაინც რა, მომავალო დასტაქარო? _ ირონიულად გახედა.

_ რა და... _ ვეღარ გააგრძელა. ისევ აქვითინდა.

_ გულჩვილი ყოფილხარ, ექიმი ვერასდროს გახდები, _ უფრო მკვახედაც თქვა რაღაც, მაგრამ სამსონს არ გაუგონია.

_ გული მიკვდება, მომაკვდავს ვხედავ და შველა არ შემიძლია, _ გონება მოიკრიბა მომავალმა ექიმმა.

_ ექიმი ვერასდროს გახდები, მშიშარა და ექიმი! _ მეტი გესლი გაურია ხმაში.

ნიკო ხიზანიშვილი მაშინ თუ სამსონს ამუნათებდა, მერე საკუთარ თავს ამტყუნებდა: „... რა რიგად თურმე ვსცდებოდი!.. მე გულჩვილობა შიშად მეჩვენა და ახოვან სამსონის ცრემლი ზნის სისუსტედ და სილბილედ წარმომიდგა! განვლო დრომ და ჟამმა. სამსონმა არ დაიშალა და მაინც ექიმად გამოვიდა და მერე რა სახელოვან ექიმად“.

სამსონ თოფურიას მომაკვდავი ყმაწვილი ეცოდებოდა, ეცოდებოდა საკუთარი თავიც, რომ ვერაფერს შველოდა საიმქეყნოდ განწირულს. მალე თვითონაც შეეყარა იმ დროისათვის მოურჩენელი სენი. მტვირთავად მუშაობამ, ყოველდღიურმა კერძო გაკვეთილებმა ისე დააძაბუნა მისი სხეული, ნებისმიერი დაავადება მოერეოდა, _ წერენ თანამედროვენი.

სიცხით გათანგული აგრძელებდა შრომასა და სწავლას, ხანდახან ისეთი ხველა აუტყდებოდა, აუცილებლად გარეთ უნდა გამოსულიყო, ქუჩაში ევლო, რომ ხველების ხმას ოჯახის პატრონი არ შეეწუხებინა. ბოლოს ისე მოერია სენი, ვეღარ ლაპარაკობდა, ჩიფჩიფებდა, ხელის მოძრაობით აგებინებდა ახლობლებსა და მეგობრებს, რა უნდოდა. მაინც ძველებურად შრომობდა და სწავლობდა, ჯანგატეხილს ოდნავადაც არ შერყევია რწმენა სიცოცხლისა. მეგობრებმა, ეს უკვე ხარკოვში ხდება, ურჩიეს, პეტერბურგში ჩასულიყო და ტუბერკულოზის ცნობილი მკურნალისათვის, ბოტკინი რომ იყო გვარად, გაესინჯვინებინა თავი.

ჩავიდა, მაგრამ ვაი ჩასვლას, უი ჩაუსვლელობას... ცნობილმა დიაგნოსტიკოსმა ბოტკინმა განუცხადა, ჰა- დაჰა, ერთი თვე თუ იცოცხლებ, ამიტომ ახლავე წადი საქართველოში, მაინც არაფერი გეშველებაო.

ვინ არ შედრკებოდა, ვინ არ ჩაიქნევდა ხელს, ვის არ გატეხდა ეს სიტყვები. სამსონ თოფურია ვერც გატეხა, ვერც მოდრიკა, პირიქით, უფრო გაუმძაფრა სიცოცხლის წყურვილი. ჩამოვიდა სამშობლოში, სამეგრელოს მთებში დაბინავდა რამდენიმე თვით და ყველასთვის გასაოცრად _ განიკურნა, უფრო მართალი ვიქნებით, თუ ვიტყვით _ მოირჩინა თავი.